(Дьиҥ олохтон кэпсээн)
Мэҥэ улууһун Бастыҥа уонна Сиэр Атыыр диэн ини-бии алаастар икки ардыларыгар “эһиги биэтэмэлэргит”, “оттон биһиги куоллараларбыт” диэн хос-хос ааттанан үөскээбит, тэриллибит түгэх дэриэбинэ. Дэриэбинэ Куоллара диэн Суола үрэх синньигэсчээн салаатыттан ууланан аһыыра. Кини Саха сирин бүк саһан сытар дэриэбинэлэриттэн туох да дьикти, оннук үлүгэрдээх уратыта суоҕа. Син биир оборчо бадараанынан ыбылы туолбут чаллырҕас тыастаах кыараҕас уулуссалардааҕа, үлэһит, сымнаҕас майгылаах дьоннооҕо, сүрэҕэ суох, чанчарык, бытынан, кулахынан туолбут да ыаллар бааллара. Арай, үксүлэриттэн улахан уратыта диэн, былыргы үйэҕэ тутуллубут багдайбыт нууччалыы таҥара дьиэлээҕэ эбитэ дуу…
1979 сыл. Олунньутааҕы тымныы күн арыый сэниэлээхтик уһаан, тэйиччи дьурааланан көстөр туманнаах саҕахтан аа-дьуо тэмтэйэн быган тахсыбыта. Бастаан барыларыттан саамай үрдүктүк ньолойон хаара хастаммыт, кубарыччы хаппыт ньолбуһах таҥара дьиэтин хара куупалын тыкпыта. Онтон аргыый аҕай сыҕарыйан, аллараа диэки түстэр түһэн, үрүҥ бэргэһэни кыҥнары кэппит дэриэбинэ эргэ бөлөх дьиэлэрин эргиччи сырдаппыта. Ону тэҥэ ханна эрэ киһиргэс, эрдэһит ыттар үрэн баргыстылар, сопхуос тыраахтардара тарыластылар, дьиэлэр турбаларыттан ыксаабыт унаар буруолар куоталаспыттыы киэҥ куйаар диэки харбыаластылар. Быһата, дэриэбинэ барахсан түүҥҥү уһун уутуттан уһугунна диэн кэбиһиэххэ.
— Хотуой, тур, оскуолаҕа барар кэмиҥ буолла, — кэһиэхтээх итирик саҥаттан соһуйан, уоллуу кырыллыбыт кылгас баттахтаах кыракый Лара кыыс күөдэл курдук ыһыллыбыт тимир ороҥҥо чараас суорҕанын туора хаһыйан олоро биэрдэ.
Чугас истиэнэҕэ сыста саайыллыбыт уотун кунуопкатын харбыалаһан, дьиэтин иһин сырдата оҕуста. Төкүнүк хап-хара хараҕынан куттаммыттыы тулатын кылап-халап көрөөт, дьиэ салгына тымныынан хаарыйарыттан ыксаан, тобуктанан хаалбыт кирдээх рейтуза ыстаанын булан, таҥнан букунайаахтаата.
Лара кып-кыараҕас ыһыллаҕас дьиэтин иһигэр ийэтэ суоҕа да, бу кутталлаах саҥа кыыс кырачаан мэйиитигэр ааспыт күһүҥҥүттэн хатанан хаалаахтаабыт. Быһаччы эттэххэ, балаҕан ыйын бастакы күнүттэн пиэрибэй кылааска киириэҕиттэн эбитэ дуу… Түүнү быһа итирик дьон ньамалаһыытыттан утуйбатах оҕо сарсыарданан саҥардыы нухарыйан эрдэҕинэ, ийэтэ буолуохсут баттаҕыттан чанчыктаан уһугуннаран турардаах. Этэргэ дылы, били, дьону ууларыттан уйгуурдан туруортуур тырылыыр да чаһы наадата суох курдук.
Бүгүн эмиэ кини дьиэтин таһыгар боруоран турар алта кылаастаах оскуолатыгар тахсыахтаах. Үөрэнэ. Ааҕа-суоттуу. Онно кини барыан отой баҕарбат. Онно… оҕото да, эрэ да суох кырдьан-сорсуйан эрэр учуутал дьахтар, охсор-тэбэр, атаҕастыыр орой мэник оҕолор. Кинини кытары ким да кэпсэппэт, оонньообот. Оҕолортон эрэ мара таҥастаахтара кини, оҕолортон эрэ үөрэҕэр мөлтөх кини, эбиитин олох саҥата суох, муннугу-хайаҕаһы кэйиэлии сылдьар муҥкук кыыс буолаахтаатаҕа. Бука, ити барыта төрөппүттэриттэн сылтаан буолуо. Аҕата суох, ханна барбытын дуу, сүппүтүн дуу кини билбэт, ыйыталаспат даҕаны. Оттон ийэтэ, саһыл пиэримэтин остуораһа, дэриэбинэ биллэр-көстөр иһээччитэ этэ.
Кыыс тымныынан хаарыйар муоста устун сыбдыйан, иһитинэн томточчу туолбут остуол баһыгар кэлэн, тугу эмэ сиэтэрбин диэн ону-маны тутан өҥөҥнөөн көрдө… Ити кэмҥэ таһырдьа бүтэҥи тыас тилигирээтэ: тоҥ аан арылла биэрээтин кытары, хас да киһи кырыаны кытары куустуһан, арыгы сытынан тунуйан иһирдьэ кутуллан киирдилэр, олор быыстарыгар ийэтин хара бэргэһэлээх төбөтө лэкээрэр. Лара кыыс кыбыстан иһирдьэ куотта.
— Хайа, бу оҕолор өссө да оскуолаларыгар бара иликтэр эбит дуу?! — ийэтин ньалыгыраабыт холуочук саҥата иһилиннэ.
Саһыл ферматыттан бүгүн эмиэ кып гынан аҕалбыт тоҥ эт кырбастарын күөдэлэммит остуолга таҥнары тутаат:
— Лаара, хотуой, тугу сиэри остуолу тиҥсириҥнии сылдьаҕын, убайдарыҥ турбуттара дуо?
Иһирдьэ быыс кэннигэр киниттэн аҕыйах сыл аҕа үс убайа өссө да утуйа сыталлар этэ, муннуларын тыаһа буккуруура.
— Суох, утуйа сыталлар.
— Бар, уһугуннартаа!
Кыыс эрэйдээх, кумуччу туттаат, соҥуорбутунан таҥас быыстаах хос диэки хайыһаахтаата. Бу курдук кинилэргэ, оҕолорго, эмиэ биир хобдох күннэрэ саҕаламмыта.
Бу кэннэ сыллар-хонуктар биллибэккэ түргэнник элэҥнээбиттэрэ. Лара кыыс ийэтэ итирик сылдьан соһуччу тоҥон өлөн, ыкса турар атын улууска көһөн, аймахтарыгар олохсуйан, уон кылаастаах оскуоланы онно бүтэрбитэ. Билигин кини улаатан, ситэн-хотон тупсан, олус кыраһыабай кавказ омук кыыһын курдук буолбута. Ол гынан баран, олоҕун ыараханыттан эбитэ дуу, эбэтэр наар уолаттар ортолоругар улааппыт буолан дуу, наһаа тыйыс этэ. Бэл, бэйэтиттэн тэйитэр туох эрэ туспа күлүк курдук киниэхэ баара.
Лара улаатан, үлэһит буолан, ахтылҕаннаах төрөөбүт сиригэр төннөн кэлэн, парикмахерынан үлэҕэ киирбитэ. Манна кыра кылаастарга үөрэммит сылларын кини саныан да, кэпсэтиэн да баҕарбата. Сүрдээҕин кыбыстара уонна хоргута саныыра. Били, арааһынай өҥнөөх сабыс-саҥа тэтэрээтин кылааһын оҕолоро атаҕастаан хайыта тыыппыттарын, олоҕор собус-соҕотох хаалбытыттан мэлдьи кыһыйа, быыппаста сылдьар учуутала токур тарбаҕынан ыарыылаахтык оройго охсорун, ама, умнуо дуо?! Төһө да ааспытын иһин, дууһатыгар ыарахан этэ.
1989 сыл. Күүтүүлээх ыһыах күннэрэ дьэ саҕаламмыттара. Куоллара уонна Биэтэмэ үрэх күүстээх, бөҕө ыччаттара күрэс былдьаһан күөн көрсүбүттэрэ, ырыаһыттара тойук туойбуттара. Онтон сарсыарданан бары илии-илиилэриттэн тутуһан, аламай күнү көрсө киэҥ түһүлгэ оҥорон, наһаа эйэлээхтик оһуокай тылын эппиттэрэ. Эргиччи күп-күөх, күн да күн, самаан сайын кийиит кыыс курдук саамай тупсан турар кэрэ кэмэ этэ.
Бастыҥа алаас кырыытыгар үүммүт араҕас дьураалардаах бөлкөй талах быыһынан сырдык таҥастаах икки эдэр киһи аргыый сэргэстэһэ хаамсан иһэллэр. Саһан туран бу аанньаллары өйдөөн көрдөххө, үп-үрүҥ былааччыйалаах, моонньугар былааттаах, дьылыгыраабыт көнө уҥуохтаах хатыҥыр кыыс күлэ-күлэ ону-маны кэпсиир быһыылааҕа. Кэпсиирин быыһыгар, мэнигилээн буолуо, нарын-нарыннык көтө-дайа хамсанан доҕорун сибэкки дьөрбөтүнэн тамнааттыыр. Биирдэстэрэ үөһэттэн сэбирдэхтии тэлибирээн түһэр, арааһынай дьүһүннээх таптал бэлэхтэрин илиитинэн сэмээр туора хаһыйталыыр, ол быыһыгар, сороҕун хабан ыла-ыла түөһүн сиэбигэр уктар уонна күлэн лаһыгыратар.
Бу Ларалаах Андрей этилэр. Уол төрөөбүт дойдутугар сынньана, кыыһын кытары көрсө кэлбит биир умнуллубат кэтэһиилээх кэмэ этэ. Арай хомолтолооҕо диэн, доҕоро Андрей аны икки хонугунан үлэтигэр Намҥа барыахтааҕа.
Күн тахсыыта ыам бырдаҕа саба түһэрин аахсыбакка, Куоллара үрэх сыырынньа кытылыгар икки хара күлүк хаамсан киирбитэ. Кинилэр хаһан да арахсыа суохтук куустуһан турбуттара. Онно икки сүрэх тигинэччи тэбэр тыаһа тохтоон ылар курдук чуумпутугар, кыракый үрэх сүүрүгэ үтүрүйсэн чалымныыр тыаһыгар маннык тыллар сибигинэһэн иһиллэллэрэ. “Лара, эйигин таптыыбын даҕаны!…” . “Мин эмиэ, Андрей!”. “Мин хаһан даҕаны тапталбын түһэн биэриэм суоҕа, эрэн. Күһүн уоппускабын ыллахпына, холбоһон ыал буолуохпут!…” . “Мин ыраас тапталбын эйиэхэ эрэ анаан, харыстаан илдьэ сылдьыаҕым!…”. “Сөп, сөп, өйдөөтүм!..”. “Андаҕайабын!..”. “Мин эмиэ андаҕайабын!”
Бу андаҕайсыылаах кистэлэҥ сипсиһиини үрэх уҥуортан биир ыйаастыгас харахтаах, уһуктаах муруннаах, чулбугур, саһыл курдук сирэйдээх сырдык уол саһан олорон уоруйахтыы истибитэ уонна, хатырбыт сымыһаҕын быһа ытыраат, иҥсэлээхтик кыбдьыгыраан ылбыта.
— Дьэ, хайабыт буолар! Итиччэ үчүгэй кырасыабай кыыһы бастаан мин иннин ылыахтаахпын, эн сордоох үлэҕэр бара сатаа.
Күһүөрү сайын кыыс бу төрөөбүт дэриэбинэтиттэн олох көһөн барардыы оҥостубута. Уолугар Андрейга сурук суруйбута. «Эн миигин мантан букатыннаахтык илдьэ бар” диэн. Биричиинэтэ биллэр этэ, уолаттар кыыһы сүгүн-саҕын сырытыннарымаары сордууллара. Онно-манна тоһуйа, хаайа сатыыллара. Олортон били, чулбугур сарыннаах саһыл уол олох наһаалыыра, холуочуйан кэлэ-кэлэ “күүлэйдии барыахха” диэн модьуйара. Кини хаста да сирэйгэ таһыллан уулуссаҕа анньыллыбыта да, тохтуох быһыыта суоҕа. Сороҕор Лара хараҥаҕа соҕотоҕун таһырдьа да кыайан тахсыбат түгэннэрдээҕэ…
Бу кэмҥэ Лараҕа Андрейтан күүтүүлээх күндү сурук почтанан тигинээн кэлбитэ. “Атырдьах ыйын бүтэһик күнүгэр эйигин ыла тиийиэҕим, бэлэм олороор” диэбит этэ. Кыыс үөрүүтүттэн олох көтө-дайа сылдьара. Халандаарын кыракый лиистэрин биир-биир хайыта тардан суох оҥортуура. Күн-дьыл илистиилээхтик аастар ааһан, уол кэлэрэ тиийэн кэлбитэ. Лара барахсан таҥаһын-сабын хомуммута, чугас дьонунаан быраһаайдаспыта. Сарсын мантан букатыннаахтык барыахтааҕа…
Арай, ол күн чугас дьүөгэтэ соһуччу “миэхэ баһаалыста кэлэ сырыт” диэн илдьит ыыппыт этэ (баҕар, ол соруйан оҥоһуу буолуо). Ол тымныы киэһэ кини били дьүөгэтиттэн хойутаан дьиэтигэр ыксалынан кэлэн истэҕинэ, кэлээскэлээх кыһыл матасыыкыл иннин күөйэ тохтообута. Күлүгээттэр үһүөлэр этэ. Күлсэн ымаҥнаспыттара. Кыыһы хаһыытаппытынан сутуруктарынан охсон дөйүтэн түһэрээт, матасыыкыл кэлээскэтигэр симпиттэрэ уонна тэйиччи турар алаас диэки быылы бурҕачытан тэптэрэ турбуттара.
Онно… онно быраҕыллыбыт өтөххө, тыын киллэринэн өйдөнө охсон өсөһөн чирээхтэһэ сылдьар кыыһы часкыппытынан соһон киллэрэн, күлсэн алларастаһа-алларастаһа айаҕар күүстэринэн арыгы куппуттара уонна кыыс эрэйдээҕи таҥаһын-сабын ньылбырыта тыытаат, түүнү быһа дьаабылаабыттара, сордообуттара. Эдэркээн кыыс чэгиэн маҥан этин үлтү тэпсэн, тэстэр тэллэх оҥостубуттара, уочаратынан былдьаһа-тарыһа таҕылларын таһаарбыттара. Тыытыллыбатах ыраас таптал, уйан таптал хаанынан, харах уутунан таммалаан өтөх кирдээх буоругар көмүллүбүтэ.
Сарсыарданан икки уол баҕалара туолан, тарҕаһар аакка барбыттара. Арай, били саһыл сирэйдээх уол, өссө да санаата астыммакка, кыыс сордооҕу аны дьиэтигэр көтөҕөн илдьибитэ. Онно хаайылла сытан, баттаҕыттан соһулла сылдьан, кырбана-кырбана, өссө сидьиҥник күүһүлэммитэ: «Эн миэхэ үйэҥ тухары тэстэр тэллэҕим буолуохтааххын, сөп дуо?!»- диэн уордаах ньааҕынас саҥа дьиэ хараарбыт истиэнэтин өтөн тахсан, уулусса быыллаах салгыныгар симэлийэ сүппүттэ. Бу кэннэ “дьэ туох баар кыһыыбын барытын ситтим” дии санаат, кыыһы тыа саҕатыгар илдьэн быраҕан кэбиспитэ.
Үлтү кырбаммыт, күүһүлэммит, кумаарга-үөҥҥэ дэлби сиэппит, иилистэ арбайбыт баттахтаах, номнуо кырдьыбыт киһилии кэхтэ дьүһүннэммит Лара кыыс эмискэ өйдөнө биэрбитэ. Тулатыгар саҥа суһуктуйбут халлаан сөрүүн салгыныттан ураты киниэхэ көмөлөһүөх, илиитин уунуох туох да, ким да суох быһыылааҕа. Бастаан ханна ааттаах кэлэн сытабыный дии санаата. Илиитин, атаҕын хамсатан көрбүтэ да… барыта күп-күөх, таарыйтарбат амырыын ыарыыта этэ, иһин түгэҕэ уотунан аһыйан ыалдьа сытара. Ол да буоллар, көһүйэн хаалбыт атахтарын аргыый аҕай хамсатан, илибирии-илибирии тобуктаата, илиилэрэ, синньигэс биилэ биллэр-биллибэттик титирэстииллэрэ. Аттыгар ыкса турар хаппыт бөдөҥ чөҥөчөккө, аһыннаттарбын диэбиттии, бүк түһэн ытаан купчугур санна ыгдаҥнаан барда: «Андрейым, доҕорум, эн миигин бырастыы гын, тапталбын таҥнардым… Аны кэлэн олох олорон да диэн, мин бүттүм быһыылаах. Быраһаай! Андаҕарбын харыстаабатым! Бүгүн эн кэлэҕин, онтон мин… Хайыах баҕайыбыный, кимиэхэ этэн көмүскэттэрэбин, убайдарбар бараммын үҥсэбин дуу»…
Киниэхэ оҕотук акаары өйүгэр эбэтэр оччотооҕу олоҕунан сэдиптээн кыбыстан эбитэ дуу, тоҕо эрэ милииссийэҕэ тыллыахха диэн санаа олох киирбэтэҕэ. Лара нэһиилэ оттон-мастан тутуһан, өйөнөн, алтахтаан хааман дэриэбинэ диэки бараахтаабыта. Халыҥ хаххатыгар дьиэтигэр тиийэн күүлэтин кирилиэһигэр олорон, таҥара куупалын үрдүнэн кытаран көстөр кураанах баата былыты көрөн өр да өр соҥуоран олордо. Кини аны дьоллоох, киһилии олоҕу хаһан да олорботун өйдөөбүтэ. Бүппүтэ барыта — эдэр сааһа, инники кэрэ ырата, кэскилэ, доҕорунаан күһүн сыбаайбалыыра, үөрэрэ-көтөрө… Үчүгэй да этэ ыһыахха, били, Андрейыныын сиэттиһэ хаамсыбыттара… Ону санаат, саҥа таһааран маккыраччы ытаабыта.
Бу кэмҥэ дьиэ иһиттэн улахан убайа тахсан кэлбитэ, орто холуочук этэ. Балта иэйэн туран ытыырын, таҥаһа-саба илдьирийбитин, кырбаммытын көрөөт да, барытын өйдөөбүтэ.
— Хайа, Лара, туох буоллун? Ким?
Кыыс умса туттан ытаан сыҥсыйа олорон, көмүскэһэр киһи көстүбүтүттэн арыый уоскуйа быһыытыйан, обургу соҕустук саҥаран ботугураахтаата:
— Ааттарын билэтэлээбэппин, көрөн эрэ, кыһыл өҥнөөх кэлээскэлээх матасыыкыллаахтар этэ.
Убайа сордоох биир сири тобулу көрөн тураат, сэрэхэчийбит куолаһынан:
— Матасыыкылларын ветровига күөх этэ дуо? — диэтэ.
— Оннук, күөх быһыылааҕа, ыытааччыта били чулбугур муннулаах сырдык уол.
Убайа буолуохсут кимнээҕин тута сэрэйбитэ даҕаны, ол дэриэбинэни сутуруктарыгар хам тутан олорор сидьиҥнэри кытары аахсар кыаҕа суох этэ. Баҕар, кинилэртэн олуһун куттанара эбитэ буолуо. Киниэхэ билигин балтынааҕар буолуох ордук төбө абыраҕа наада быһыылааҕа, ол иһин Лараҕа эргиллэн “милииссийэҕэ баран үҥүс” диэт, ыксаабыттыы тэйэ хаампыта. Кыыс манна дьэ өйдөөбүтэ, үс убайа кинини хайдах да кыайан көмүскэһэр кыахтара суоҕун, күүстэринэн даҕаны, санааларынан да мөлтөхтөрүн.
Бу олорон уутугар аҥаарыйан дуу, түҥ-таҥ баран ылбыта, иннигэр тоҥон өлбүт, күп-күөх сирэйдэммит ийэтэ ибигирии турара. Кини маннык диэн бабыгыраан саҥарара:
— Тоойуом, Кылаара, дьиэҕэр киирэҥҥин утуйан хаалаахтаа, ол кэннэ киэһэ били уолу халдьаайыга мин аттыбар ыҥыраар, онно барыта быһаарыллыаҕа, — диэт, симэлийэн хаалбыта.
Лара эмискэ киһи илгиэлээн тардыалыырыттан соһуйан, оронугар уһукта биэрдэ (хаһан кэлэн сыппыта буолла, өйдөөбөт). Көрбүтэ, кэтэһиилээх уола Андрей улахан убайыныын кинини өҥөйөн тураллара. Андрей барытын билбит, истибит этэ. Ол иһин Лараҕа олох ымманыйбатаҕа. Хаһан да билбэтэх, таптаабатах киһитинии көрөн, дьиппиэрэн, атаҕастаммыттыы туттан турара. Кини, арааhа, кыыһы бэйэтин буруйдуур быһыылааҕа, андаҕарын кэһэн, соруйан холуочук уолаттарга киирэн биэрбит, бииргэ арыгы иһиспит диэн.
— Андрей, мин буруйум суох, миигин кинилэр күүстэринэн… миигин эн бырастыы гыныаҥ дуо? – диэт, Лара ытаан сыҥсыйан барда.
Сирэйэ онон-манан көҕөртөлөөбүт, арбаллыбыт баттахтаах кыыс быһа охсуллубут сэҥийэтинэн харах уутунуун холбоһон хааннаах сүмэһин сүүрэрин Андрей аһыммыттыы буолбакка, сиргэммиттии көрөн турара. Ону бу барахсан таайыгас сүрэҕинэн өтө билбитэ. Бүттэ! Таптал аны суох! Сымыйа! Албын! Уол киниэхэ хоруйдаабакка, хараҕын куоттаран, хайдыбыт таастаах кыракый боруҥуй түннүк диэки хайыспыта. Номнуо киэһэ буолан эрэрэ. Ону Лара эмиэ көрбүтэ уонна, били, ийэтин бабыгыраабыт саҥатын өйдүү биэрбитэ.
Билигин кини аттыгар чугас доҕоро ким да хаалбатаҕа, кини туһугар туруулаһар да киһи суоҕа. “Оччоҕуна, хаан хааҥҥа! Бэйэм иэстэһиэм!” — Лараҕа былыргы өбүгүлэрин Кавказ омуктарын тыйыс хаана уһуктубута. Хараҕа остуол үрдүгэр соҕотохсуйан сытар эргэ килиэп быһаҕар хатаммыта.
— Андрей, мин эйигиттэн бүтэһикпин көрдөһөбүн, ону толоруоҥ дуо? — кыыс аргыый аҕай ыйыппыта.
— Ол тугу?
— Били сиэхситтэртэн саамай сиэмэхтэрин — Ыйаастыгас хараҕы мин ийэм таһыгар кылабыыһаҕа хайдах эрэ албыннаан аҕал эрэ. Ол кэннэ миигин Майаҕа илдьэн хааллараар, сөп дуо?
Бу наллаан этиллибит бытаан тылы аттыгар турааччы икки киһи дьиктиргии истибиттэрэ да, тоҕо эрэ таска таһаарбатахтара. Андрей кыратык тохтуу түһээт:
— Ол хаһан? – эрэ диэбитэ.
— Бу киэһэ!
— Сөп!
***
Түүн буолан эрэрэ, дэриэбинэ утуйда быһыылаах. Тыас-уус мэлийдэ. Арай, киһи уҥуохтаах халдьаайыга Лара кыыс ийэтин уҥуоҕар тугу эрэ гынан букунайар, тибилийэр, арааһа, аҕыраада иһин ыраастыыр дуу, веноктары эмиэ көннөрбүтэ буолар. Киниэхэ бүгүн олоҕун бүтэһик түмүгэ күүтүллүбэтэх өттүттэн тиийэн кэлбитэ. Ол сылдьан матасыыкыл тыаһын истэн, кэтэһэн, субу-субу тохтоон, олоотоон ылар уонна тулатын сэрэхэчийбиттии сыныйан одуулуур. Чугас Күрдьэх диэн муокастык ааттаммыт, соторутааҕыта үөскээбит оҥоһуу күөл уута сурааһын буолан долгулдьуйара, онно андаатар түөкүн устан ньолойоро. «Туох да улахан кыһалҕата суох харамай ити сырыттаҕа, оттон бу мин киһини, син биир ити харамай курдук кыылы, өлөрөөрү манаһа турабын… Тоҕо мин олоҕум, убайдарым киэннэрэ эмиэ табыллыбата? Төрөппүттэрбит арыгыһыт буолан дуо? Ийэбит, дьиҥинэн, төһө да истэр, өйдөөҕөр наһаа үчүгэй этэ дии, көтөҕөн олорон сыллыыра, атаахтатара, бэл, биирдэ оҕолор тэтэрээппин хайыта тыыппыттарыгар, ону айдаара, көмүскэһэ, саамай мааны таҥаһын кэтэн, оскуолаҕа тиийэн турардаах». Киниэхэ, Лараҕа, өссө да оҕотук, акаары мэйиитигэр арааһынай иирбэ-таарба санаалар устан киирэллэрэ. Кыыс үлэтин бүтэрээт, ийэтин хаартыскалаах уҥуоҕар утары сөһүргэстээн олорон, аны обургу соҕустук саҥаран муҥатыйан барда. Кини хайдах эрэ өйүнэн буккуллан эрэр курдуга.
— Ийээ, миигин бырастыы гын, мин олоҕум эйиэнин курдук эмиэ сатаммата дии. Дьон атаҕастыыллар. Бэл, ол андаатар кыыл миигиннээҕэр быдан дьоллоох буолуохтаах… Мин андаатар эбитим буоллар, Намчы алаас туора күөлүгэр олохсуйан, элбэх да элбэх оҕолонуом этэ.
Бу кэмҥэ тыа быыһынан соһуччу матасыыкыл уота тыкпыта… Уоллаах кыыс иккиэн тэйиччи соҕус утарыта көрсөн тураллар. Ыйаастыгас харахтаах бэдик сэнээбиттии саҥаран сыыбыргыыра иһиллэрэ.
— Баара-суоҕа эн эбиккин дуу, өссө мин хайалара наадыйан түүннэри ыҥырдаҕай диибин ээ. Эйигин бүгүн бакаа «дьаһайар» санаата суохпун, сирэйиҥ-хараҕыҥ көннөҕүнэ биирдэ. Ол, хата, чмо эргэр бар, онно эйигин манаан мас кэннигэр сахсына хаалбыта, — дии-дии күлэн ырбаҥалаата.
— Буруйгун билинэн миигиттэн көрдөһөҕүн дуо, суолас? Эбэтэр сарсын милииссийэҕэ киирэн тыллыыбын, — Лара аа-дьуо саҥара-саҥара, албыннаан уолга чугаһаан кэллэ.
Кини уҥа илиитин кууркатын тас сиэбигэр быһах укта сылдьара. Анарааҥҥыта сэрэйбэтэ, өлөр быатыгар кыыс киитэрэйдээбитигэр кыһаммата даҕаны.
— Милииссийэлээх баҕастаах, бэйэҥ сытан биэрбитиҥ буотта, өссө биһигинниин арыгы иһиспитиҥ, онно саах курдук итирэн хаалбытыҥ. Ол кэннэ бэйэҥ сирэйгин-хараххын ханна тоҕута түспүккүн мин хантан билиэхпиний? Өссө киһи уҥуоҕар ыҥыра-ыҥыра ону-маны саҥара сылдьыбыккын, хата, иккиэҥҥитин манна үлтүрүтэ сынньабын дуу…
Лара бабыгырыы түһээт, титирэстээбитинэн, иннигэр киэбирэ-өҥнөнө турар улахамсык саһыл уолу искэ быһаҕынан анньан саайда уонна, илиитин араарбакка туран, уол даллаҕар кулгааҕар сыстаат, ынырыктык сипсийдэ:
— Миигин хайдах баттахпыттан соһо сылдьан күүһүлээбиккитин өйдүүгүн дуо, урод? Мэ, бу баар, өссө “үйэҥ тухары миэхэ тэллэх буолаҕын” диэбит буола-буолаҕын, бар, билигин таҥараттан көрдөс, — ол кэннэ уол хапсыгыр иһин өссө эбии кырыктык тэлитэ булкуйаат, хааннаах быһаҕын наада да буолбакка ньылбы тардан таһаарда уонна мэндээрэн турар Күрдьэх күөл диэки илгэн кэбистэ.
Ыар буруйу оҥорорго туттуллубут быһах тимир биитэ салгыҥҥа кылахачыйа-кылахачыйа, күөл куталаах хомуһун быыһыгар элээрэн тиийэн ууга «чом» гынан хаалла.
Саһыл уол мыык да диэбэккэ токуруйбутунан, иһин туттубутунан кыҥнары баран, кыыс иннигэр аргыый сууллан түстэ. Кини уота өһөн эрэр ыйаастыгас хараҕа Лараны халты көтөн, кыыс ийэтин сонньуйбут хаартыскатыгар туһаайыллыбыт этэ. Тугу эрэ саҥаран куолайынан бурдургуу сатаабыта да… кыаллыбатаҕа. Бу кэннэ, дьэ, Лара кыыс көмнөх кырыска тобуктуу түһээт, хараҕа быччайан тахсыар диэри кураанаҕынан дэлби өҕүйдэ. Туох баар кыһыытын, абатын, өһүн барытын иһиттэн хостоон таһааран уоскуйбут Лара кыыс, чиккэс гынаат, ойон турбута уонна тэйиччи кинилэртэн саһан олорор Андрей диэки хайыспыта.
Тула куочайан турар киһи уҥуохтара дьиикэй быһыы буолбутугар туоһу буолан, өссө дьиппиэрэн, харааран биэрдилэр. Ханна эрэ тэйиччи хаххан күтүр күлэн күһүгүрүүрэ иһилиннэ. Сотору буолаат, матасыыкыл тыаһа бирилии түстэ да, Майа диэки буулдьалыы иһиирэ турда.
Сарсыарданан Бэстээх биэрэгэр ыбылы бадараан буолбут ыксаабыт матасыыкыл куугунатан кэлээт, түһүү эргииригэр тохтуу биэрбитэ. Уол кэннигэр мэҥэстэн олорбут кыыс олбохтон ойон түспүтэ уонна ыытааччы уолу кууһан туран ытамньыйбыт куолаһынан саҥаран сыҥсырыйара:
— Андрей, бырастыы! Бу хараҥа дьыалаҕа эн туох да кыттыгаһыҥ суох, ону өйдөө! Эн биһиги дьоллоох олохпутун, тапталбытын туора соппут суолас оҥорбут буруйугар эппиэттээтэ. Мин олох кэмсиммэппин, суобаһым да ыалдьыбат. Чэ, бар, дьоллоох буол, мин умнубат бастакы кэрэ киһим, — диэт, кини уолу сүүһүттэн сыллаан ылбыта.
Уол тугу да саҥарбакка, матасыыкылын собуоттаат, кэтэһэн турар паром диэки элээрбитэ.
Лара улуу эбэ кытылыгар бүк түһэн олорон, өрүс сүрүн үөһүгэр тиийэн эрэр доҕорун олордубут уу суудунатын өр да өр көрөн олорбута. «Быраһаай, доҕоруом! Мин бастакы уонна бүтэһик тапталым. Эн биһиги аны хаһан да көрсүөхпүт суоҕа!» — диэн Лара эрэйдээх уоһун иһигэр ботугураахтаабыта.
Быһаҕынан анньыллыбыт саһыл уол миэстэтигэр тута өлбөтөх этэ. Кини хайа эрэ кыаҕынан, сатабылынан балыыһаҕа тиийбитэ. Уол ыарахан туруктааҕын көрөөт, быраастар барахсаттар тута киинтэн “суһал көмө” бөртөлүөтүн ыҥырбыттара. Дэриэбинэ бакаа чуумпу этэ, эбиэт саҕана бөртөлүөт кэлэн түспүтүгэр эрэ дьон дьиибэргээн дьиэттэн дьиэлэригэр суксуруһан биэрбиттэрэ. «Быһаҕынан анньыбыттар эдэр уолу… Оо, тугун ынырыктарай билиҥҥи ыччаттар… ким уола үһүнүй?» эҥин дэһэллэрэ.
Участковай милииссийэ уолтан ким быһаҕынан анньыбытын ыйыта сатаабыта да… эчэйээччи бастаан кимин эппэтэҕэ, кыбыстыбыт буолуохтаах. Кэлин Дьокуускайга тиийэн хаана баран өлөөрү сытан, дьэ барытын арыйбыта. Кыыһы үс буолан хайдах кыыллыы күүһүлээбиттэрин, ону ол кыыс киниттэн иэстэспитин… Бүтэһигэр ыар буруйун билинэн, “Лараны тыытымаҥ, мин бэйэм сыыһалаахпын» диэт, тыына быстыбыта.
***
Мантан дьэ саҕаламмыта икки сыллаах силиэстийэлээх улахан айдаан. Били, икки атын күүһүлээччини, бэйэлэрэ да айдааны истэн сүрэхтэрэ салыбырыы сырыттаҕына, тараччы тутан ыланнар, хаайталаан кэбиспиттэрэ. Лараны тоҕо эрэ тыыппаккалар, босхо сырытыннарбыттара. Бу сылдьан, кыыс биир Майа уолун кытары билсибитэ, соторунан кинилэр холбоһон ыал буолбуттара. Кыыска ааспыт таптала хаттаан эргиллибит курдуга. Кэтэһиилээх сууту хойут биирдэ оҥорбуттара. Икки күүһүлээччи өр сыллаах күлүүс хаайыытыгар киирбиттэрэ, оттон кыыһы усулуобунай болдьохтоох хаалларбыттара. Баҕар, бу кэмҥэ Лара хат сылдьар буолан эбитэ дуу. Суут кэнниттэн дьон киниэхэ араастык сыһыаннаспыта, сорох кэпсэтэр, сорох суох, үксүлэрэ кэнниттэн хобугунаһа хаалаллара.
1991 сыллаахха Лара бастакы оҕотун төрөппүтэ уонна аҕыйах сыл буолаат, кэргэниттэн айдааннаахтык арахсыбыта. Бу сылдьан олох ыараханын тулуйбакка, аһыы утаҕы амсайар адьынаттаммыта. 2003 сыллаахха албын, быстах киһиэхэ түбэһэн, иккиһин оҕоломмута. Аттыгар кинини өйүүр чугас доҕоро суох хаалбыт кыыс күн-түүн олох кирдээх дьэбэрэтигэр түстэр түһэн барбыта. Ол эрэйдэнэ, тэлиэс-балаас сылдьан, 2008 сыллаахха грузовой массыынаҕа киирэн биэрэн, соһуччу суох буолбута. Саатар, түҥнэри көппүт массыына суоппара тута көмө оҥорбокко, Лара кыыс тыына кыһыылаахтык быстаахтаабыта.
Лара уҥуоҕун биһиги доҕор кыыспыныын өр да өр көрдөөн нэһиилэ булбуппут. Абына-табына веноктаах аҕыраада көрүүтэ-харайыыта суох буолан, хайыы-үйэҕэ эргэрэн эрэрэ. Илдьэ кэлбит сибэккибит дьөрбөтүн кини иннигэр уурбуппут уонна иккиэн соҥуоран турбуппут. Утары биһигинниин эт саастыы, курус харахтаах эдэркээн кыыс саһарбыт хаартыската туналыйан турара. Кини бу күлүгүн түһэригэр тугу санаабыта буолуой? Ону билигин сэрэйэр күчүмэҕэй. Баҕар, оҕотун, эрин, урукку тапталын Андрейы, баҕар, олох тугу да санаабатаҕа буолуо. Биһиги иккиэн аҕыраада аттыгар чуумпуран олорон, киһи дьиктиргиэх биири санаабыппыт.
Субу эрбэһин быыстаах томтойон турар ииҥҥэ кыыс эдэр сааһыгар соһумардык киирбитигэр ким буруйдааҕый? Аан бастаан түҥнэри көппүт суобаһа суох суоппары ааттыахтара. Оннук буолбатах. Мин санаабар, кини кыһалҕалаах олоҕо эрдэ сарбыллыытыгар бу кэпсээҥҥэ суруллубут дьон бары буруйдаахтар, өссө төгүл этиэм этэ — улахан буруйдаахтар. Бу кэпсээни кинилэр ааҕыахтара эбэтэр хайаатар да истиэхтэрэ дии саныыбын уонна, биллэн туран, өһүргэниэхтэрэ. Оттон күүһүлээччилэри эттэххэ, кинилэр, дьиҥинэн, түөртэр эбитэ үһү. Кыыс инньэ диэн этэ сатаабытын, кырдьыктаах сууппут хараҕа тоҕо эрэ ырааҕы арыйан көрбөккө, бааллан хаалбыт. Ол биир киһилэрин доҕотторо буолуохсуттар куттанан, кимин этэн биэрбэтэхтэр. Чэ, туох буолуой, ол хара санаалаах эппиэттиир кэмэ син биир кэлиэҕэ! Бу дойдуга куһаҕаны оҥорбутуҥ иэстэбилэ суох син биир хаалбат! Ол олох суруллубатах сокуона.
Сыллар-хонуктар, хаардар-ардахтар быыстала суох кэлэн ааһыахтара. Кыыс томтойбут уҥуоҕа уонна киниэхэ ууруллубут роза сибэкки дьөрбөлөрө симэлийэ сүтүөхтэрэ. Оттон бу кумааҕыга тиһиллибит тыллар саха омук сахалыы саҥата баарын тухары үйэлэргэ хаалыаҕа. Бу кыракый кэпсээни доҕорум көрдөһүүтүнэн, ытыс буор оннугар үчүгэй олоҕу олорботох Лара кыыс сырдык кэриэһигэр суруйан хаалларабын.
Егор ФЕДОРОВ – Долун “Хопто хаһыыта” кинигэтиттэн.
* * *
Эдэр сааһыгар оһолго түбэһэн, олох аһыытын-ньулуунун эрдэ билбит ааптар кэпсээннэрэ ааҕааччыны толкуйдатар, баар быһыыны-майгыны ыараҥнатан көрөр, эмиэ да сэрэтэр тосхоллоохтор. Кинигэҕэ “Хопто хаһыыта”, “Хаарты иэһэ”, “Лара кыыс дьылҕата” уо.д.а. кэпсээннэр киирдилэр.