Итинэн сиэттэрэн, мин хос эбэм Попова Александра Митрофановна-Өлөксөөс эбээ туһунан кэпсиэхпин, кини сүбэ-соргу тылларын, туойбут тойуктарын тустарынан дьон-сэргэ билиитигэр таһаарыахпын баҕарабын.
Кини Чурапчы улууһун Хоптоҕо нэһилиэгиттэн төрүттээх. Уус-уран тыллаах-өстөөх, сытыары сымнаҕас майгылаах, наар үтүөнү эрэ түстүүр, үчүгэйи эрэ туойар ытык киһи быһыытынан дьон-сэргэ өйүгэр-санаатыгар хаалбыт. Сааһыран баран, төһө да хараҕынан кыайан көрбөт буоллар, куобах тириитин имитэн, бэргэһэ уонна сылаас суорҕан тигэрин, тайах маһыгар тэптэрэн тэлгэһэтин иһигэр хаамарын сөбүлүүр. Оту-маһы бигээн көрөн быһаарар, ордук ньургуһуну, Чааскын отун, үөрэ отун сөбүлээн хомуйар. Сороҕор сиэннэригэр сиэттэрэн, сонун истэ, аттынааҕы ыалларыгар эбэтэр үөлээннээхтэригэр дьаарбайар эбит. Бүлүүһэҕэ итии чэйи куттан баран, кэпсээннэрин кэккэлэтэрэ, сахалыы тыл ураты кэрэтинэн дьиэлээх дьон кулгаахтарын кэҥэтэрэ үһү.
Ыллыырыгар ураты ньымалардааҕа
Тойуктууругар хас да хонук инниттэн бэлэмнэнэр ураты үгэстээҕэ биллэр. Ол курдук, туойуон икки-үс хонук инниттэн аччыктыыр. Онтон кэтэһиилээх кэмэ кэллэҕинэ, таптыыр талах олоппоһун дьиэ ортотугар туруортаран баран, аан диэки хайыһан олохтоохтук оҥостон олорон, иһин былаатынан хам баанар, онтон илиилэрин иннин диэки тэҥҥэ тутан тарбахтарын сөрүү холбоон баран, икки улахан тарбахтарын сыһыары тутан сыыйа эргитэ олорон, дьэ аа-дьуо туойар уратылаах эбит. Тойугун өрүүтүн буоларын курдук, тыҥ хатыытыттан, күн тахсыытыттан, кулунчук кистиириттэн, айылҕа уһуктуутуттан, үөн-көйүүр саҥа күнтэн үөрүүтүттэн саҕалаан, уустаан-ураннаан олус ыраастык туойар эбит.
Өлөксөөс Эбээ сиэн уолаттарын сылаас куобах суорҕаҥҥа суулаан сытыаран, оһох сабылларын кэтэһэ таарыйа, симик куолаһынан элбэҕи кэпсиир эбит. Ону абаҕам Иван уонна аҕам Егор умсугуйан туран истэрбит дэһэллэр. Кинилэр эбэлэриттэн уһуйуллан, хоһоон айар буолбуттар, уус-уран тылламмыттар. Аҕам Егор Ильич тугу эмит уустаан-ураннаан суруйарыгар, хоһоон да айарыгар: «Эбэм эппитинии, эбэм хоһуйбутунуу», — диэччи. Ол аата кини эбэтин уус-уран тылын-өһүн, сүбэ-соргу тылларын өйүгэр-санаатыгар дириҥник хатаан, умнубаттык сааһылаан хаалларбыта үтүө үгэс буолан батыһа сырыттаҕа, саҥаны тобуларыгар төһүү күүс, үйэлээх сүбэһит буоллаҕа.
Кустук араас өҥүнүү
Хос эбэм тугу тобулбутун сонно тута туойар, ырыатын сүрдээх наҕыллык саҕалыы уонна балачча уһуннук, ардыгар сынньана-сынньана, толорор эбит. Хараҕынан көрбөт да буоллар, күн тахсар туһаайыытын эндэппэккэ билэрэ. Тус илин диэки хайыһан олорон, маннык тойуктары туойар эбит: «Тыҥ хатыыта», «Аламай күммүт барахсан», «Кулунчук кистиирэ», «Аар айылҕа», «Алааһым суугуна», «Дьэрэкээн кустук», «Саары чаркылааҕым» уо.д.а.
– Ийэм лаппа сааһыран да баран, нэһилиэккэ ыытыллар кэнсиэрдэргэ сыарҕалаах атынан тиэллэн баран кыттара, элбэх ытыс тыаһын хомуйара, – диэн кэпсиирэ эһэм Илья Максимович.
Өлөксөөс Эбээ тойуктара өрүүтүн сырдык-ыраас, күөх халлаан ойуулаах, кустук араас өҥнөөх буолаллара. Манна куруутун эйэлээх олох уруйданара, сырдык ыра санаа ойууланара, иллээх дьиэ кэргэн хайҕаныллара, сиэн оҕо минньигэс сыта хоһуйуллара. Ордук кустугу араастаан хоһуйарын наһаа сөбүлүүр эбит. Баҕар, ол хараҕа суох буолан, кустугу көрүөн баҕарар кистэлэҥ ис санаатыттан буолуо. Аҕам эбэтин тылларыттан манныгы өйдүүр:
Көрүҥ эрэ, ол ыраах саҕаҕы,
Кустук ыраас санааны ыһар.
Көрүҥ эрэ, кыырай халлааны,
Кустук ырай суолун ыйар.
Өлөксөөс Эбээ дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө сыһыаннаах, сымнаҕас майгылаах буолан, сиэттэрин дьоҥҥо үтүө сыһыаннаах буоларга такайар эбит:
Ыксаа, бырастыы гынарга,
Хомойбуккун барытын умна.
Ыксаа, үөрүүнү уунарга,
Хоргуппут санааҕын тумна.
Олох туһунан маннык этэр эбит: «Олох диэн айан суола, үтүмэн үгүс түһүүлэрдээх, тоһуйан турар тоҕойдордоох, эрчимнээхэй эндирдэрдээх буолар. Дьэ онтон саллан турбакка, уол оҕото-ат кулун олох суолун устун эрэллээхтик хардыылыахтаах, олоҕун аргыһын булуохтаах». Биир сөбүлээн этэр тыла маннык эбит: «Сүрэххит сүүдүйэ тэбиитэ сулус буолан, олоххут суолун сырдаттын, өйгүт-санааҕыт куомпас буолан, хайысхаҕытын эҥкилэ суох этэн истин».
Удьуор утума салҕанар
Хомойуох иһин, Өлөксөөс эбээ магнитофоҥҥа уһуллубут тойуктарын уонна алгыстарын хаачыстыбылара мөлтөөн, билигин сатаан туһаныллыбаттар. Ол гынан баран кини айан ыллыыр, тута туойар дьоҕура оһуокайдьыт кыргыттарыгар Александралаах Ульянаҕа уонна уолугар, бэйэтэ таптаан ааттыырынан Саары Чаркылааҕар, Илья Максимович Поповка бэриллибиттэрэ. Итиэннэ салгыы сиэннэрин: Николай Сибиряков ырыаларыгар-хоһоонноругар, Иван уонна Егор Поповтар хоһоонноругар тиһиллэн, удьуор утума буолан тарҕанар.
Хос эбээм уостан уоска бэриллэр сүбэ-соргу тылларыттан, мин төрөппүттэрим, ийэм Парасковья Ивановна-Тускулаана уонна аҕам Егор Ильич-Туску, араас хайысхалаах сүбэ-соргу тыллары сааһылаан таһаарбыттара. Онно Өлөксөөс Эбээ маннык тыллара холбоммуттара: «киһи кэрэтэ — санаатыгар, эрэлэ — майгытыгар», «муударай киһи дьол тааһын булар», «олох эргийэр, мэйии чэрдийэр», «дьахтар санаа уйата, ис кут кыната», «эр киһи муудараһа дьол аанын арыйар», «доруобуйа –айылҕа бэлэҕэ, тас көстүү – кини биллэҕэ», «кэрэ дьолу түстүүр, дьол олоҕу күөстүүр», «таба иитиллии – таҥара бэлэҕэ, ийэ-аҕа кэриэһэ», «хорсун сүрэх чугуйбат, ыраас санаа ыктарбат», «киһи ис кута өлөртөн куттаммат», «үүнээйи күҥҥэ тардыһар, киһи – олоххо», «халлааны сулус сырдатар, сири сибэкки киэргэтэр», «Айылҕа үтүөҕэ иитэр, тайҕа билгэҕэ үөрэтэр», «тулуурдаах киһини ситиһии сиэтэр, дьол ситэр», «кырдьык кырдьыбат, сырдык быстыбат» уо.д.а.
Бу курдук Өлөксөөс эбээ туойбут тойуктарыгар, муударай этиилэригэр олоҕуран биһиги дьиэ кэргэнинэн маннык кинигэлэри суруйан, үтүө үгэһи үксэттибит, санаабытын түмтүбүт: «Өс хоһооно – сиэр-майгы оскуолата» (Дьокуускай, «Бичик», 2003 с.), «Үтүө майгыҥ-көтөр кынатыҥ» (Чурапчы, «Саҥа олох», 2004 с.), «Сиэр-майгы дойдутугар айан» (Дьокуускай, «Бичик», 2005 с.), «Санаабыт бараммат ситимэ», «Санаабыт утаҕын ханнаран» (Дьокуускай, «Паблисити» ХЭТ, 2015 с.), «Олох угуйар ыллыктарынан» (Дьокуускай, «Дани-Алмас», 2020 с).
Түмүк
Кэпсээбити түмэн, маннык тус санааларбын этиэхпин баҕарабын: Оҕону иитиигэ, кини киһи быhыытынан сүhүөҕэр туруутугар, биир сүрүн суолтаны дьиэ кэргэнинэн көмөлөөн иитии ылар, ол иһигэр эбэлэр-эһэлэр ураты уйан ис куттара, сүбэ-соргу тыллара, алаадьылаах алгыстара. Кинилэр үтүөҕэ-кэрэҕэ уһуйар ньымалара, муударай сүбэлэрэ-амалара улаатан эрэр оҕо тылын-өһүн сайыннарар, өйүн-санаатын тылыннарар, кынаттыыр суолталаахтар. Кинилэр үүнэр көлүөнэни өбүгэ үтүө үгэстэригэр үөрэтэллэр, утум быатын салҕыыллар, күннээҕи олоххо туһалаах сүбэһит буолаллар.
Мин хос эбэм Александра Митрофановна ыллыыр-туойар ньымалара салгыы үөрэтиллиэхтэрэ дии саныыбын. Кини сүбэ-соргу тыллара, толкуйдатар тойуктара сурукка киллэриллэн, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэ туруохтара.