Үһүйээн этэринэн, Тыгын Дархан саҕана Хаҥаластан Ынахтаах Хотун диэн дьахтар хоту тиийэн, Орто Халыма улууһугар Бастакы уонна Иккис Хаҥалас нэһилиэктэрин төрүттээччинэн буолбут.
Төһө да ыраах айан буоллар, өбүгэлэрбит сүөһүлэрин-сылгыларын илдьэ кэлбиттэр. Биэс сыл устата айаннаан, билиҥҥи Өлөөкө Күөл турар сиригэр кэлэн, Ынахтаах Хотун манна сүөһү-сылгы үөскүүһү диэн олохсуйарга санаммыт. Онон Халыма сылгытын төрдө-ууһа XVI-XVII үйэлэргэ Хаҥалас сириттэн тарҕаммыт сылгы буолар.
I Хаҥалас нэһилиэгин киинэ, Өлөөкө Күөл, улуус кииниттэн 20 көс ыраах, нэһилиэнньэтин ахсаана 500 киһи. Киэҥ хочолордоох, улахан күөллэрдээх буолан, дойдубут барасхан чахчы да сүөһү-сылгы үөскүүр сирэ. Бабылыан диэн улахан күөллээхпит, онно үс нэһилиэк дьоно балыктыыбыт.
Халыма сылгытын уратыта
Саха сылгыта норуот силиэксийэтинэн таһаарыллыбыт боруода быһыытынан 1987 с. бигэргэтиллибитэ. Учуонайдар салгыы Саха сирин айылҕатын уратытынан көрөн сылгылары көрүҥнэргэ араарыыга үлэлээбиттэрэ, онно анаан кэккэ улуустарга сылгы собуоттара тэриллибиттэрэ. Өлөөкө Күөлгэ 1990 с. Халыма сылгытын ууһатар-үөскэтэр соруктаах сылгы собуота тэриллибитэ. 2011 с. саха сылгытын икки саҥа боруодата (Мэгэдьэк, Өлүөнэтээҕи) уонна икки көрүҥэ, баар буолбута. Олортон биирдэстэрэ – Халыма сылгыта. Халыма сылгыта уҥуоҕунан улахана, бөҕөтө, майгыта сымнаҕаһа, тулуурдааҕа, төрүөҕэ үчүгэйэ биһирэнэр.
Биһиги сылгыбыт Халыма, Алаһыай өрүстэр хочолорунан тэнийэн-үөскээн кэлбит сылгы. Халыма сылгытын линия быһыытынан көрүү 1973 с. саҕаламмыта. Бонитировка ыытыллан бастыҥ атыырдар уонна биэлэр талылланар, төрүөхтэрэ үөрэтиллибитэ. Халыма сылгытын чинчийиигэ биир дойдулаахпыт, Халыма патриота, ТХССНЧИ профессора Иван Николаевич Винокуров олоҕун анаабыта. Инникитин кини аатын сылгы собуотугар иҥэрэр баҕа санаалаахпыт.
- Хоту дойду хоһуун сылгыһыттара ыарахаттары аахсыбакка үтүө суобастаахтык туруулаһан үлэлиир буоланнар, Халыма сылгыта сайдар, тэнийэр кыахтаах
Биир көлүөнэ сылгыны таһаарарга, сэттэ-аҕыс сыл барар, онон бу уһун унньуктаах үлэ. Билигин биһиэхэ тоҕус сылгы линията баар, хас линия ахсын үс уонна алта көлүөнэ киирэр. Үөрэтии түмүгэ линия ахсын төрүөҕү салҕааччы атыыр көрдөрүүтэ тупсан испитин туоһулуур. Ол эбэтэр бу атыыртан төрөөбүт эдэр атыырдар бары өттүнэн аҕаларын көрдөрүүлэрин баһыйаллар. Ити курдук, өр сыллаах үлэ түмүгэр, Халыма сылгыта тупсарыллан испит.
Күн бүгүн биһиги сылгыбыт ыраас хааннаах, бөҕө эттээх-сииннээх, уһун көҕүстээх, кэтит түөстээх, төрүөҕэ үчүгэй, халыҥ хаарга хаһан аһыыр дьоҕурдаах, тыалы-буурҕаны тулуйар. Бу – хотугу сир тыйыс айылҕата биһиэхэ анаан бөҕөргөтөн айбыт сылгыта!
Хотугу сир сылгыһыта
Биһиги үлэбит Саха сирин сылгыһыттарын түбүгүттэн уратыта суох: убаһаны ийэтиттэн араарыы, хаардааһын, кээмэйдээһин, ыйааһын, эбии аһатыы… Ол эрээри кыһыҥҥы өттүгэр биһиэхэ тибии, тыал, буурҕа ордук элбэх буолар. Сайын от ыйыттан саҕалаан дьиэ да, тыа да кыыла өйө сүтэр кумаара, үөнэ-көйүүрэ түһэр. Ордук биэ эрэйдэнэр, ситэ эмтэрбэккэ, кулунун сүтэриэн сөп. Дьэ бу кэмҥэ сылгыһыт түбүктээх үлэтэ саҕаланар: сылгылары төгүрүк суукка устатыгар хаста да төхтүрүйэн, түптэлээх бүтэй хаһааҕа киллэрэн, иккилии чаас сынньатан, тыын ыллараллар. Хоту дойду хоһуун сылгыһыттара маннык ыарахаттарга үтүө суобастаахтык туруулаһан үлэлиир буоланнар, сыспай сиэллээхпит сайдар, тэнийэр кыахтаах.
- Бырдаҕа бэрдиттэн сылгылары төгүрүк суукка устатыгар хаста да төхтүрүйэн, түптэлээх бүтэй хаһааҕа киллэрэн, иккилии чаас сынньатан, тыын ылларыллар.
Сылгы — айылҕа оҕото
Билигин собуокка 1049 сылгылаахпыт, мантан 300-һэ Сиэн Күөлгэ турар. Ону таһынан, ынах сүөһүнү эмиэ иитэбит. Улууска элбэх сүөһүнү иитэр соҕотох хаһаайыстыба буолабыт. 200 сүөһүлээхпит, ол иһигэр 63 ыанар ынахтаахпыт. Күҥҥэ ортотунан 450 киилэ үүтү ыан, арыы, сүөгэй, суорат, иэдьэгэй оҥоробут. Нэһилиэнньэни, оҕо саадын, оскуоланы үрүҥ аһынан хааччыйабыт. Кыһын, суол баарына, нэһилиэк таһыгар батарабыт. Хотугу эргимтэ буолан, бэс ыйын саҥатыгар биирдэ күөххэ үктэнэбит. Оттуур сирбитигэр кыһын, суол баарына, тиэхиньикэлэри илдьэн кэбиһэбит.
«Сылгы — айылҕа оҕото» диэн мээнэҕэ этиллибэт, Дьөһөгөй оҕотун туруга айылҕаттан улахан тутулуктаах. Кэлиҥҥи сылларга уу-хаар элбэх буолан, үрэхтэр, сиэннэр муосталарын алдьатан ааспыта. Билигин ону сөргүтэ сылдьабыт. 2016-2018 сыллардаах кыстыктар сылгы кыайан хаспат халыҥ хаардаах этилэр, ол ууллан сайын мэччирэҥнэрбит, ходуһаларбыт бадарааҥҥа кубулуйан, улахан кыһалҕаны үөскэппиттэрэ. Оппут хаачыстыбата да мөлтөөбүтэ. Онон сылгыбыт ахсаана аҕыйыы сылдьыбыта. Билигин сылгыбытын элбэтэр сыаллаах үлэлии сылдьабыт.
Үс сыллааҕыта, Үөһээ Бүлүүгэ ыытыллыбыт Сылгыһыт күнүгэр, алта атыыры илдьэн атыылаабыппыт. Былырыын Мэҥэ Хаҥаласка илдьибиппит. Дьон Халыма сылгытын уҥуоҕунан бөдөҥүн, тулуурдааҕын, майгыта сымнаҕаһын, төрүөҕэ үчүгэйин иһин хайгыыллар. Ону истэн астынабыт. Ааспыт кыһын эмиэ халыҥ хаардаах, буурҕалаах, тибиилээх этэ, ол эрээри, тиэхиньикэбитин саҥардыбыт буолан, улахан кыһалҕаны көрсүбэтибит.
Бааза саҥардыллар
Өлөөкө Күөл сылгы собуота хааһына тэрилтэтэ буолар. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин өттүттэн уруккуттан көмө оҥоһуллар. Кэнники сылларга сылгыһыт үлэлиир-олорор усулуобуйатын тупсарыыга улахан болҕомто уурулунна. 2018 сылтан дьоҕус сылгы баазатын туттубут, туспа хараастаах, баанньыктаах. Эргэ баазалары, хаһаалары, күрүөлэри, үрэҕи туоруур муосталары сөргүттүбүт. Былырыын, быйыл иэхиникэни саҥардан, саҥа «МТЗ-82», «ДТ-75» тыраахтардары, бульдозеры, «ГАЗ-соболь» массыынаны, оттуур тэрилтэн кыраабыллары ылынныбыт. Ити курдук, олох тэтимин кытары тэҥҥэ хардыылыырга кыһаллабыт.
- «Өлөөкө Күөл сылгы собуота» хааһына тэрилтэтин дириэктэрэ Константин Винокуров
Инники былааннар, санаалар
Быһаарыыны эрэйэр кыһалҕалар суох буолбатахтар. Анал үөрэхтээх зоотехникпыт суох, бу дуоһунас 2018 сылтан аһаҕас. Анал үөрэхтээх исписэлиистэр хоту дойдуттан саллар курдуктар, онон бэйэбит ыччаппытын үөрэттэриэххэ наада эбит диэн толкуйга кэллибит.
Арктика улуустарыгар сылгы иитэр хаһаайыстыбаларга үлэлиир 45-гэр диэри саастаах дьоҥҥо тэрилтэ хааччыйар хамнаһын таһынан көмө (эбии төлөбүр) көрүллэрэ буоллар, салаа өссө күүскэ сайдыа этэ. Суола-ииһэ суох хотугу дойдуга сылгы этин батаран дохуоттанар ыарахан. Дьиҥинэн улууска соҕотуопкалыыр тэрилтэ баара буоллар, бородууксуйабытын онно туттарыа этибит буоллаҕа. Уматык уо.д.а. сыаната үрдүү турар. Ыччат тохтообот. Тыа хаһаайыстыбатыгар, биһиги да собуоппутун көрдөххө, уруккуттан үлэлии үөрэммит дьон эрэ үлэлии-хамсыы сылдьар. Онон үүнэр көлүөнэ үөрэ-көтө үлэлии кэлиэ, биһигини солбуйуо диир уустук. Манна уопсастыба бары салаата биир санаанан салайтаран, түмсэн турунара наада.
Ынах сүөһүбүт пиэрмэтэ эргэ, үлэтэ барыта илиинэн. Саҥа типовой комплексы туттарыахпытын баҕарабыт. Маныаха нэһилиэк баһылыга Афанасий Томскай биһигини кытта ыкса үлэлэһэр, быйыл Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев салайааччылаах дьокутааттары кытары көрсүһүүгэ, күүскэ туруорсан, боротокуолга саҥа хотон тутуутун киллэртэрдэ.
Хаһаайыстыбаҕа барыта (быстах үлэлээччилэри киллэрэн туран) 40-тан тахса киһи үлэлиир, ыйдааҕы орто хамнас 40 тыһ. солк. Түгэнинэн туһанан, хаһаайыстыба сайдарын туһугар сыраларын биэрбит бэтэрээннэрбитигэр уонна билигин үлэлии сылдьар дьоммор махталбын тиэрдэбин. Кинилэр баар буоланнар, сылгыбыт өлбөт-сүппэт, үйэттэн үйэҕэ ууһуур, тэнийэр.
Орто Халыматтан «Өлөөкө Күөл сылгы собуота» ХТ дириэктэрэ Константин Винокуров, edersaas.ru сайтка анаан