2021 сыллаахха Өлүөхүмэ куоракка Өрөспүүбүлүкэтээҕи ХIV Олоҥхо ыһыаҕын биир умнуллубат түгэнинэн «Улуу Даарын» олоҥхо-испэктээги аһаҕас халлааҥҥа, Өлүөхүмэ хатыламмат айылҕатын ураты көстүүтүгэр дьүөрэлээн туруоруу буолбута.
Быйыл кулун тутар саҥатыгар Олоҥхо тыйаатыра ити испэктээгинэн көрөөччүлэрин үөртэ, пандемиянан сибээстээн икки сыллаах хааччахтааһын кэнниттэн «утуйар уубутуттан уһугуннарбыт» курдук буолла. Онуоха ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Өлүөхүмэ олоҥхоһута, тойуксут, норуот ырыаһыта, чабырҕахсыт Михаил Терентьевич Шараборин-Кумаарап «Уоттаах болот оонньуурдаах Улуу Даарын бухатыыр» олоҥхотун сюжета, хайдах эрэ, ханан эрэ билиҥҥи олохпутун тыктаран көрдөрөргө дылы.
«Улуу Даарыҥҥа» олоҥхо үгэс буолбут сюжета барыта баар: бухатыыр Улуу Даарын (артыыс Дмитрий Хоютанов) өлөрөр-өһөрөр өһүөннээх абааһылары кытары охсуһан, түмүгэр үтүө санаа хара санааны баһыйар, кыайыы өрөгөйдүүр, испэктээк сахалыы оһуохайынан түмүктэнэр.
Үөһээ Айыылар икки оҕо дьылҕатын билгэлииллэр уонна кыыһы Кыыс Кырынаастай Куо (артыыска Анастасия Алексеева), уолу Улуу Даарын диэн ааттыыллар. Оҕолор орто дойду дьонун аллараа дойду бухатыырдарыттан быыһыырга ананан төрүүллэр. Улуу Даарын күүс-уох ылынаары 30 сылга «утуйан» хаалар. Номнуо улаата охсубут Кыыс Кырынаастай Куо Уот Моҕой Бухатыыр (артыыс Дмитрий Алексеев) кинини өлүү айаҕар анньа сатыыр күүһүн уонна кыаҕын утарсар кыаҕа суох. Кыыс Кыранаастай Куо бэйэтин эрэллээх соноҕоһун Улуу Даарыны уһугуннарарга көрдөһөр. Улуу Даарын уһуктан кэлэн Ууска тиийэн киниэхэ бухатыыр сэбин-сэбэргэлин оҥороругар көрдөһөр. Уустар кинини уот уонна уу алдьархайыгар бэриммэтин курдук, туохтан да эмсэҕэлээбэт, чиргэл туруктаах х буоларын туһугар уокка быраҕан ылаллар. Онтон Улуу Даарын Уот Моҕойу кыайан, Үөһээ айыылартан кини балтын быыһыырга көмөлөһөллөрүгэр көрдөһөр уонна Кыыс Кырынаастай Куону быыһыырга Өргөс Дуолан (артыыс Андрей Соловьев) бухатыыры ыыталлар. Испэктээк үөрүү оһуохайынан түмүктэнэр.
«Олоҥхо үгэс буолбут сюжеттаах» диэн үөһээ этэн аһарбытым да иһин, хаһан баҕарар олоҥхоҕо олоҕуран туруоруллубут саҥа испэктээк ситиһиитэ толкуйдаан, мындырдаан туруорууттан, табыллыбыт сценографияттан, киһи ылынарын дириҥэтэр муусукаттан, артыыстар талааннаах оонньууларыттан уо.д.а. улахан тутулуктаах. Ол эбэтэр, биир олоҥхону хас да араас тыйаатыр туруордун, көрөөччүгэ уратытык тиийиэн, ылыннарыан сөп. Ол да иһин, «Олоҥхо -– байҕал» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Сахабыт сиригэр Олоҥхо тыйаатыра баар буолан, кэнники көлүөнэ көрөөччүлэр олоҥхону сэҥээрэр, биһириир уонна тыйаатыр хас биирдии туруоруутун күүтэр буоллулар диэтэхпинэ, сыыспатым буолуо.
«Улуу Даарыҥҥа» артыыстар оонньууллара таһыччы. Эдэркээн артыыстар олоҥхонон сахабыт тылын сүмэтин, өбүгэлэрбит үгэстэрин, олоҥхо дириҥ ис хоһоонун эдэр дьоҥҥо тириэрдэргэ ыйаахтанан төрөөбүт курдуктар. Этэргэ дылы, кинилэр сыанаҕа оонньооботтор даҕаны — бэйэлэрэ-бэйэлэринэн үс дойдуга сүрүн дьоруой буолан сылдьаллар, аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймыыр алдьархайтан дьоннорун-сэргэлэрин быыһыырга, араҥаччылыырга өйдүүн-санаалыын, күүстүүн-уохтуун бэлэмнэр. Ону барытын артыыстар имигэс хамсаныылара, дьикти кэрэ көстүүлэрэ, онно дьүөрэлии көстүүмнэрэ, кылыһахтаах тойуктара, оһуохайдара ситэрэн-хоторон биэрэллэр.
Испэктээк сценографията, уота-күөһэ, көстүүмнэрэ чаҕылхай. Туруоруу былаһын тухары бииртэн биир тэтимнээх уларыйыылар, соһуччу көстүүлэр, доҕуһуоллуур муусука испэктээги биир тыынынан көрөргө «күһэйэллэр». Кырачаан сыанаҕа үс дойду олоҕо барыта аттарыллан көрдөрүллэрэ дьэ, эриэккэс. Онуоха мин, санаабар сүрүн күүһүнэн Аар Хатыҥ Дууп Мас (испэктээк хатыҥ мас) буолла. Аар Хатыҥ сыана ортотугар (орто дойдуга) турар да, олоҥхо сюжетын батыһан уларыйа-тэлэрийэ турара күүстээхтик толкуйдаммыт. Мин санаабар, бу — испэктээги сонун көстүүлүүргэ биир сатабыллаах булумньу! Мин олоҥхо дьоруойдарын хабыр охсуһууларын көстүүтэ сүрүннээн уларыйа-тэлэрийэ, быһыытын-таһаатын уларыта турар бу конструкцияҕа буоларын көрө олорон, тоҕо эрэ, аар-саарга аатырбыт «Хаарыан хампа күөх кытылым» испэктээк оҥочотун санаан кэллим. Онно эмиэ олох иһин, тыыннаах хаалар иһин охсуһуу…
Уопсайынан, «Улуу Даарыҥҥа» маассабай көстүү олус элбэҕи быһаарда. Аҥаардас биир оонньууга сүрүн дьоруойдартан ураты ким-ким суоҕуй? Олоҥхоһуттар, Аар Луҥха Хотун, Үс Айыы Дархан Удаҕан, Күп Хара Уус, уустар, боотурдар, бухатыырдар, сир-халлаан кулугутун тутааччылар уо.д.а.
Кылыһахтаах тойук, күргүөм тойук уонна кыл үнүстүрүөмүнүгэр оонньооһун куппутун өссө күүскэ уһугуннарда, испэктээки ылынарбытын күүһүрдэн уонна дириҥэтэн биэрдэ. Бу барыта хамаанданан үлэнэн ситиһилиннэ (уус-уран салайааччы Андрей Борисов, режиссер Мария Маркова, сүрүн худуоһунньук Михаил Егоров, таҥас-сап худуоһунньуга Сардана Федотова уо.д.а.).
БЫҺААРЫЫ:
Михаил Терентьевич Шараборин-Кумаарап 1866 сыллаахха Өлүөхүмэ улууһун I Нөөрүктээйи нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Олоҥхоһут быһыытынан 1940 сылтан биллибитэ.
«Куллун Куллустуур», »Улуу Даарын», «Дьиэрбэк Бэргэн», «Тура төрөөбүт Дуо бухатыыр», «Босхон Дуолан Бухатыыр» олоҥхолоро архыыпка хараллан сыталлар.
Михаил Терентьевич дойдутугар олордоҕуна, Дабааҥҥа, Кыыллаахха ыҥыран олоҥхолотоллоро, ыллаталлара.
Кэлин кинигэҕэ киирбит суруйууга аахтахха: «Сергей Зверев-Кыыл Уола Сунтаартан ааттаан-суоллаан Михаил Терентьевичкэ күөн көрсө кэлбит. Иккиэн элбэх нэһилиэги кэрийэн, Дабааҥҥа кытта тиийэн, хас даҕаны күн олонхолообуттар, туойбуттар. Маныаха хайалара даҕаны хаалсыбат үһү. Ол иһин Сергей Зверев кинини хайҕаан, убаастаан, үчүгэй олоҥхоһут диэн билинэн барбыт. Сотору соҕус Дьокуускайга тыйаатырга ыҥырбыттар».
М.Шараборин 1944 сыл балаҕан ыйын 2 күнүгэр өлбүтэ.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ», edersaas.ru