Саха сиригэр оттооһуҥҥа былдьаһыктаах күннэр тураллар. Кыстыыр оту булунаары ходуһаҕа үлэ күөстүү оргуйар. Оттон сорох сирдэргэ кэлэ-кэлэ түһэр ардах мэһэйдиир. Быйыл Саха сиригэр отчуттар 443 880 туонна оту чөкөтүөхтээхтэр. Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ ыраах баар учаастактарга оту бэлэмнээн, отторо тиийбэт улуустарга анаан бэлэмнииргэ тэриллибит 208 мобильнай биригээдэҕэ улахан болҕомто ууруллар. Ол курдук, Саха сирин Ил Дарханын сорудаҕынан бырабыыталыстыба 80 мөл. солк. үбү көрбүтэ. 15 оройуоҥҥа тыырыллыбыт үп тиэрдилиннэ. Атын муниципалитеттар бу нэдиэлэ саҥатыгар ылыахтаахтар. Балаҕан ыйын 5 күнүнээҕи туругунан, бу биригээдэлэр 18 770 т оту кэбистилэр.
Бу ааспыт өрөбүлгэ “Саха сирэ” хаһыат эрэдээксийэтигэр Өлүөхүмэттэн суһал иһитиннэрии киирбитэ. Култуура управлениетын үлэһитэ Мария Дмитриевна Ларионова Кыыллаахха ыйы быһа ардаан, аймахтара кыайан оттообокко олороллорун туһунан айманан кэпсээбитэ. Саас ууга барбыт Хороҕо эмиэ оннук балаһыанньа үһү. Туой буордаах хортуоппуйдаах бааһыналар эмиэ иэдэйдилэр диэбитэ. Онон туох миэрэни ылыналларын туһунан суруйуҥ диэн көрдөспүтэ.
Өлүөхүмэ улууһун тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыга Афанасий Антонов иһитиннэрбитинэн, кырдьык, улууска ардах бөҕө түһэн, уу уһуннук көтөҕүллэн турбут. Үҥкүр, Солянка нэһилиэктэрэ оттуур сирдэрэ өрүс кытыыта буолан, өр баҕайы оттообокко олорбуттар. Уопсайынан, уу кэлэ турар буолан, ардах түһэн мэһэйдээн, от ыйын 20 чыыһылатын эргин окко киирбиттэр. Ол да буоллар, билиҥҥи туругунан улуус үрдүнэн былаантан 60% оту кэбиспиттэр. Быйыл үксэ механизациялаах биригээдэлэр тэриллибиттэр. СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин дьаһалынан тэриллибит мобильнай биригээдэ иһигэр киирэн, 6 биригээдэлээхтэр. 530 тыһ. солк. мобильнай биригээдэлэргэ көрүллүбүт. Оройуонтан 2 мөл солк. харчы көрүллэн, саппаас пуондата тэриллиэхтээх. Саппааска анаан 4 хаһаайыстыба оттуур. Тиийбэт отторун хаһаайыстыбаларга онтон биэрэргэ былаанныыллар. Онон, быһата, Өлүөхүмэ оройуонун үрдүнэн от үүнүүтэ үчүгэйин, халлаан мэһэйдээбит.
Өлүөхүмэҕэ халааҥҥа түбэспит Хороҕо билигин былаантан 62% курдугу кэбиспиттэр. Олохтоохтор этэллэринэн, ардах биир күн тохтуур, икки күн субуруччу түһэр. Онон иккис нэдиэлэтин оҕустарбыт отторун кыайан муспакка олороллор, ол сирбит таах хаалара буолуо диэн муҥатыйаллар. Ол да буоллар, кыстыкка этэҥҥэ киирэр инибит, хаар түһүөр диэри оттуохпут диэн эрэх-турахтар. Онон Өлүөхүмэ улууһун дьаһалтата үөскээбит балаһыанньаттан тахсар туһугар саппаас пуондатын тэрийэргэ сөпкө быһаарыммытын бэлиэтиир тоҕоостоох.
Бурдук, хортуоппуй хомуура
Аны суһал сигнал иккис боппуруоһугар — бурдук, хортуоппуй хомуурун туһунан тохтоон ааһыаҕыҥ. Улууска бурдугунан дьарыктанар “Поиск” ТХНПК (А. Самсонов) сенаһы хомуйан саҕалаабыт. Үүнүүтэ үчүгэй. Итинтэн саппааска толкуйдуохпут диэн Тыа хаһаайыстыбатын управлениета торумнуур. “Кладовая Олекмы” ХЭТ 771 т сенаһы хомуйбут. Билигин сиилэскэ үлэлииллэр. Бурдук этэҥҥэ үүнэн турар. Ол эрээри ситэн турар бурдук иккистээн көҕөрөн тахсыбыт. Көҕөрөн тахсара куһаҕан дииллэр. Дьиҥэ саһарыахтаах, кууруохтаах, көҕөрдөҕүнэ сииктээх буолар эбит. Улууска “Саҥыйахтаах” кэпэрэтиип хортуоппуй хомуурун саҕалаабыт. Балаҕан ыйын 5 күнүттэн оскуола, дьыссаат кэлэктииптэрэ хаһаайыстыбаҕа хомуурга көмөлөһүөхтэрэ. Оттон урукку курдук устудьуоннары үлэлэтии боппуруоһа кыаллыбатах.
Муус үрдүнэн эрэ оттоотохторуна
Халаантан эмсэҕэлээбит Дьааҥы улууһугар оттооһун балаһыанньата саамай уустуга чахчы. Олорор дьиэлэрин-уоттарын кыстыкка этэҥҥэ киллэрээри ыксыыр Суордаах олохтоохторо сыл тахсар отторун булунаары түбүгүрэллэр. Оттообут отторо ууга турар. Ардахтаах күн-дьыл туран, оттоппокко эрэйдээбит. Хата, гуманитарнай көмөҕө диэн 3,5 туонна уотурба, 3,5 т эбиэс тиэллэн кэлбит. Балаһыанньа ыараханын да үрдүнэн, дьон-сэргэ төһө кыалларынан оттуу сылдьар. Үксүн өтөхтөрү кэрийэн оттууллар. Саатар, былаантан 50% толорбут киһи диэн баҕалаахтар. Хомойуох иһин, билиҥҥи туругунан былаантан 17% оту (улуус үрдүнэн 39%) чөкөттүлэр.
— Ардах кэлэн түһэ турар. Күөллэргэ муус турдаҕына, муус үрдүнэн оттоотохпутуна эрэ кыаллара буолуо. Суордаахха билигин 100 төбө баар, итинтэн ыанар ынаҕа 50‑ча. От кырыымчыгын да үрдүнэн, сүөһүлэрин аччатыахтарын ким да баҕарбат. Ууга барбыт хотоннорбутун куурдубуппут, онон оппутун булуннарбыт сүөһүбүтүн кыстатарга эрэллээхпит. Сылгы туруга хайдах буолара биллибэт. Эмискэ тоҥорон эрэ кэбиспэтэр. Нэһилиэккэ сылгылаахпыт. Суол турдаҕына оту аҕалыахпыт дииллэр. Ол, арааһа, кулун тутар ыйга буолара буолуо. Тохсунньуга тиэйэллэрэ буоллар, бэрт буолуо этэ, — диэн этэр нэһилиэк баһылыга Владимир Павлович Стручков. Уонна Сэбиэскэй кэм саҕана 70‑с сылларга пиэрмэни ыраах учаастакка хотон тутан, көһөрөн кыстаппыттарын ахтыбыта.
Бэйэтэ эмиэ моой отчут Афанасий Стручков этэринэн, муус үрдүнэн охсон, 50 бырыһыаны бэлэмнээбэтэхтэринэ, кыһыҥҥы суол аһыллан, от тиэллэн кэлиэр диэри балаһыанньа олоччу кытаатар. Улуус кииниттэн 30 көс тэйиччи сытар нэһилиэккэ кыһыҥҥы айан суола муҥутаан олунньуга эрэ аһыллар кыахтаах. Онуоха диэри сүөһүнү-аһы энчирэппэт туһугар, саатар, ити 50% бэйэлэрэ оттоох олоруохтаахтар. Нэһилиэккэ кэлбит харчытыгар бэриллэр эбиэс, босхо түҥэтиллэр комбикорм, биллэн турар, баар сүөһүгэ, сылгыга тиийбэт. Холобура, ынахха куул аҥаардыыта комбикорм, сылгыга 5‑тии киилэ эбиэс эрэ тиксэр эбит. Онон Афанасий Павлович маннык көрдөһүүтүн тириэртэ: хайдах эмэ гынан өссө биир бөртөлүөт комбикорм, эбиэс кэлэрэ буоллар, сүрдээх көмө буолуо этэ диэн.
Суордаах курдук эмиэ улаханнык ууга барбыт Дулҕалаахха балаһыанньа эмиэ бэрдэ суох. Билиҥҥи туругунан, 25–30 эрэ бырыһыан оттоох олороллор. Ууларын ыыта-ыыта уонна үрдүк сирдэргэ оттоон муҥнаналлар. Оттообут отторо ууга бара турар, үрүйэ уута киирэ турар. Онон ходуһалара ууга турар. Ардах тохтообот, кэлэ-кэлэ түһэ турар дииллэр. Арай бу аҕыйах хонуктааҕыта СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко Дулҕалаахха таарыйан, баар балаһыанньаны билсэн, көмөлөһүөхпүт диэбитэ эрэл кыымын саҕар. “Санааҕытын түһэримэҥ, сүөһүгүтүн-сылгыгытын иитэ-тута сатааҥ”, — диэбит.
Сайаапка хомуйуута
Хоту улуустартан Эбээн Бытантай улууһугар эмиэ отчуттары ардах мэһэйдээбит. Дьарҕаалаах нэһилиэгэр 11,5 т бэлэмнээбит оппут ууга барда дииллэр. Билигин кыстыкка от боппуруоһа кытаанах буолбутунан, тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ оту атыылаһыыга сайаапка хомуйан эрэрин туһунан баһылыгы солбуйааччы иһитиннэрдэ.
Ил Түмэн өйүөҕэ
Оттооһун тиэмэтин Ил Түмэн норуодунай дьокутаата Андрей Находкин санаатынан түмүктүөҕү баҕарыллар:
— Былырыыҥҥы сайын олус ыараханнык ааспытын бары билэбит. От атыылаһыытыгар, ол иһигэр атын эрэгийиэннэртэн, бүддьүөттэн элбэх үп көрүллүбүтэ. Быйыл от үүнүүтэ үгүс улуустарга үчүгэй, ол эрээри уһун ардахтар, халаан уута уустуктары үөскэтэн, Ил Дархан тус хонтуруолугар турар боппуруос буолла.
Балаҕан ыйын 2 күнүгэр Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин мунньаҕар кыстыкка бэлэмнэниини көрдүбүт. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы М. В. Никифоров, тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ А. П. Атласов, улуустар, үп, экэниэмикэ министиэристибэлэрэ, Бэтэринээрийэ департамена кыттыыны ыллылар. Александр Атласов иһитиннэрии оҥордо, ыйытыыларга хоруйдаата. Оту атын эрэгийиэннэртэн атыылаһыы суох буолуо, ол оннугар тимир суолунан тиэллэн кэлэр концентрированнай аһылыкка, комбикормаҕа улахан болҕомто ууруллуо. Эбии үбүлээһиҥҥэ министиэристибэттэн этии киирдэҕинэ, Ил Түмэн өттүттэн ону өйүөхпүт диэн быһаардыбыт. Балаҕан ыйын устата оттооһун тохтуо суохтаах.
«Саха сирэ» хаһыат, Женни Стрюкова