«Кыыс Дэбилийэ» — Степанида Борисова саҥа чаҕылхай туруоруута

Саха норуотугар “Кыыс Дэбилийэ” курдук биир уһулуччулаах эпическэй айымньыны бэлэхтээбит улуу олоҥхоһут Н.П. Бурнашев-Боодьоҕос төрөөбүтэ 175 сылыгар анаан, ону таһынан Саха тыйаатыра “Кыыс Дэбилийэ” олоҥхону сыанаҕа туруорбута 20 сылын ытыктаан, Олоҥхо тыйаатыра бу күннэргэ “Кыыс Дэбилийэ” диэн испэктээги саҥаттан туруоран көрөөччүлэр дьүүллэригэр таһаарда. Кыыс Дэбилийэ оруолун маҥнайгы толорбут Степанида Борисова бу сырыыга испэктээк режиссера быһыытынан үлэлээтэ.

Эспэримиэн салҕанан бара турар

Олоҥхо тыйаатыра балай эмэ кэҥээбит репертуарыгар баар олоҥхо испэктээктэр бары бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаспат айымньылар. Баай декорациялаах “Дьырыбына Дьырылыатта”, төгүрүччү олорон көрүллэр “Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур”, дьахтар Олоҥхоһуттаах “Удаҕан кыргыттар” — бу барыта сүдү улахан суолталаах, уос номох ньыматынан туойуллар искусство көрүҥүн, саҥа, эрдэ суох жанрга кубулутар эспэримиэн биир тиһигэ буолаллар. Ааспыт өрөбүллэргэ саҥа көстүбүт “Кыыс Дэбилийэ” олоҥхо эмиэ саҥа көрүүлээх, олоҥхону то­­йоннуур ньымалары кэҥэтэр айымньы буолан таҕыста.

Судургу уонна уустук силбэһиитигэр

Олоҥхону сыанаҕа туруорууга икки биллэр сүүрээн үөскээн эрэрэ көстөр. Биир сүүрээн олоҥхону ымыпыгар-чымпыгар тиийэ сиэдэрэй декорациянан, баай көстүүмүнэн көрдөрүүгэ сайдар. (Холобур, “Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур”, “Дьырыбына Дьырылыатта”). Иккис сүүрээн соҕотох олорон туойар олоҥхоһуттан элбэх артыыс оонньуутугар көһөргө далаһа кэриэтэ буолар, бэрт судургу ньымаларынан тутуллубут судургу сыанаҕа үлэ буолар. (“Ала Булкун”, “Удаҕан кыргыттар”) Икки сүүрээн уларыйбат сүнньүлэринэн олоҥхо кылыһахтаах тойуга хаалар. Бу уустук сатабылы Олоҥхо тыйаатырын артыыстара сылтан сыл сайыннаран иһэллэрэ өтө көстөр.

“Кыыс Дэбилийэ” бу ту­­руоруута судургу декора­циялаах, көстүүмнээх испэктээк. Степанида Ильинична бастакы туруорбут олоҥхотугар “Удаҕан кыргыттарга” курдук, олоҥхо дойдутун дьикти көстүүлэрин көрөөччү өйүгэр бэйэтэ тутан таһаарарыгар көмөлөһөргө анаммыт туруоруу буолар. Сыананы бүтүннүү кэриэтэ бүрүйэр болотуна таҥас Аллараа, Орто дойдулар икки ардыларынан айанныыр аан буолбут, абааһы уонна айыы аймаҕа үксүн грим эрэ көмөтүнэн арахсаллар. Сэрии сэбэ-сэбиргэлэ, айанныыр ата бу туруорууга илэ көстүбэт, хабыр хапсыһыыны, сыыдам айаны толорооччу артыыстар оонньууларынан, олоҥхо тойугунан уонна көрөөччү өйө уруһуйдаан та­­һаараллар.

Ол эрэн, сценограф Екате­рина Шапошникова уонна көстүүм художнига Сардаана Федотова үлэлэрин намтатан сыаналыыр сыыһа — бэрт уустук толкуйдаах, режиссер санаабыта сайдарыгар үлэлиир декорациялар, уот-күөс уонна көстүүмнэр оҥоһуллан тахсыбыттар.

Абааһы уонна Айыы аймах

Абааһы аймаҕа бу туруорууга уһун кэмҥэ көстөр, улахан ­оруоллардаахтар. Олоҥхо маҥнайгы чааһа Аллараа дойду олохтоохторун хоһуйар, дьүһүннүүр. Олоҥхо биир улахан ­­оруолун, абааһы кыыһын Сарахана Күүкэнньик оруолун Лена Оленова оонньообута олуһун табыллыбыт. Олоҥхо сиэринэн элэктэнэн көстөр абааһылар майгыларын күлүүлээх пантомиманан, олоҥхо үгэһинэн куолас уларытылаах ырыанан биэрбиттэр. Пантомимаҕа бэрт чараастык таайыллар аныгы кэм көстүүлэрин, үҥкүү ньымаларын, киинэ шаблоннарын пародия быһыытынан киллэрбиттэрэ олус бэргэн, сымса буолбут. Ордук табыллан Гаврил Менкяров толорор Тыҥырахтаах Дыгыйдаан Бөҕөтө чочуллан тахсыбыт. Абааһы кыыһа уорбут оҕолоруттан улахан убайдара, испэктээк сэһэнинэн чорботуллан көстөр, ону абааһы аймаҕын толорууга эрдэтээҥи уопуттаах Гаврил Менкяров чаҕылхайдык толордо.

Тыҥырахтаах Дыгыйдаан Бөҕө инилэрэ Күн Эрили (Андрей Соловьев), Ургунньук Баатыр (Дмитрий Хоютанов) күөртээччи уонна эбии күүс буолаллар.

Киһи аймаҕын аатыттан көмүскэлгэ турбут Чугдаан Бухатыыры Дмитрий Алексеев оонньоото.

Көмөҕө ыҥырыллыбыт Кыыс Дэбилийэ оруолун муус устар 17 күннээҕи туруорууга Ньургуйаана Маркова толорбута. Бу уобарас бэрт уустук туругу хоһуйар — биир киһи иһигэр кыыс майгыта уонна бухатыыр аналлаах дьоруой мөккүөрдэрин көрдөрөр. Ньургуйаана уустук оруолу олус итэҕэтиилээхтик оонньоон көрөөччүлэр биһирэбиллэрин ылла.

“Кыыс Дэбилийэ” олоҥхоҕо элбэх артыыс оонньуур, биир даҕаны оруолу кыра ­суолталааҕынан ааҕар кыаллыбат. Абааһы, киһи ийэтиттэн, аҕатыттан саҕалаан, сорук-боллур ыччакка тиийэ бары туспа тыллаах-өстөөх, оонньуу тутулугар суолталаах оруоллар.

Түмүккэ

Степанида Борисова ту­­руоруулара туспа көрүүлээх үлэлэр. Араас сыана маастардарын кытта үлэлээбитэ, режиссер бэ­­йэтин буочара өтө көстөр, өтө таа­йыллар. Бу сырыыга биир сонун уратынан ыҥырыллыбыт композитор Николай Михеев муусуката буолла. Тус бэйэм, Степанида Ильинична аны режиссер та­­лаанын сүгүрүйээччитэ буоллум быһыылаах.

Ааптар хаартыскалара.