Екатерина Афанасьевна Захарова – «Саха күөрэгэйэ» диэн норуот таптал аатын ылбыт олус талааннаах, кэрэ куоластаах ырыаһыт 1920 сыллаахха от ыйын 9 күнүгэр Амма улууһун Эмис нэһилиэгэр Афанасий Семёнович Захаров дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ.
Катя аҕатыгар Афанасий Семёновичка маҥнайгы кэргэниттэн төрөөбүт оҕо эбит. Ийэтэ кыра эрдэҕинэ өлбүт. Аҕатын иккис кэргэниттэн Мария диэн балыстаммыт, Давыд диэн бырааттаммыт. Афанасий Семёнович эдэр сааһыгар сөтөл буолан өлөн, Екатерина төгүрүк тулаайах хаалбыт. Ол иһин кыысчаан эрдэ үлэһит буолбут. Бастаан дойдутугар дьааһылаҕа үлэлээбит. Ол сылдьан, биир дойдулаахтарын, оҕо эрдээҥи доҕотторун ахтыыларынан, күөххэ үктэннэр, айылҕаҕа таҕыстар эрэ, Катя соҕотоҕун, биитэр биир эмэ дьүөгэтин кытта сылдьан, наар ыллыыра үһү. «Күөрэгэй», «Холкуостаах Лэгэнтэй», «Комсомолка Дуня кыыс”, «Оҕо-оҕо эрдэххэ» ырыаларын оччолортон сөбүлээн ыллыыр эбит. Ону, сэрэйдэххэ, ким эрэ кэпсээтэҕэ, ким эрэ үтүө санаалаах киһи сүбэлээтэҕэ, оттон искусствоҕа сыһыаннаах дьон таба көрдөхтөрө – Екатерина Захарова 1936 сыллаахха композитор Марк Жирков Саха драматическай тыйаатырын иһинэн тэрийбит национальнай хоругар, онтон мусукаалынай-вокальнай кэлэктиипкэ үлэлии-үлэлии үөрэммит. Балтын, быраатын тустарыгар эмиэ үгүстүк кыһаллара.
Айылҕаттан айыллыбыт талаана кыыһы сотору кэминэн тыйаатыр солистарын бастакы кэккэлэригэр сиэтэн таһаарбыт. Кини ыллыырын сэргэ драматическай оруоллары эмиэ бэркэ толороро. Холобур, «Сылгы уола» олоҥхоҕо оонньуура, «Сайсары» дыраамаҕа Кэчиик оруолун толороро. 1938 сыллаахха Былатыан Ойуунускай “Туйаарыма Куо” дырааматыгар Кыыс Кыскыйдаан уобараһын бастакынан айбыта. М.Н. Жирков “Дьулуруйар Ньургун Боотур” мусукаалынай дырааматыгар оонньообута. Итиэннэ саха сценатыгар аан бастакынан Н.Римскэй-Корсаков “Майская ночь” мусукаалынай испэктээгэр Панночка партиятын толорбута (1943 с.).
НОРУОТ ТАПТАЛА
Кини кэрэ толоруутугар Күннүк Уурастыырап тылларыгар “Бырастыы, эн Кавказ», номох буолбут «Кэҕэ», «Түүл», «Уой да уой», «Көлүкэчээн», Эллэй тылларыгар «Ол түүн», «Үөрэх ыҥырыыта», Алексей Бэрияк тылларыгар «Өргөскүн сытыылаа», о.д.а. ырыаларын биирдэ истибит умнубат. Бу ырыалар мелодияларын Екатерина Захарова бэйэтэ айбыт. Көстөрүн курдук, кини биир дойдулааҕа, талааннаах бэйиэт Күннүк Уурастыырап хоһоонноругар ырыа ыллыырын олус сөбүлүүр эбит.
Манна даҕатан эттэххэ, ол кэмнэрдээҕи ырыаһыттар үгүстэрэ, бастакылар, сөбүлээбит хоһоонноругар композитор Марк Жирковы көрдөһөн, мелодия айдараллар, биитэр мелодия көрдөөн булан нота суруйтарар, бэйэлэрэ эмиэ ырыа айарга дьулуһар эбиттэр. Ити курдук, бары көмөлөөн, норуот таптаан истэр, сөбүлээн ыллыыр, сахалыы бастыҥ ырыаларын айбыттар. Бу туһунан искусство диэйэтэллэрин араас кэмнэрдээҕи ахтыыларыттан ааҕан билиэххэ сөп.
Сэрии эрэ иннинэ, 1940-1941 сыллардаахха, Екатерина Захарова Воронежскайдааҕы мусукаалынай училищеҕа үөрэммитэ. Биллэн турар, кини бу үөрэҕэр сэрии мэһэйдээбитэ. Онтон 1944-1945 сылларга Екатерина Афанасьевна Свердловскай куоракка М. Мусоргскай аатынан Ураллааҕы судаарыстыбаннай консерваторияҕа үөрэммитэ биллэр. Маннык чахчылар кини үөрэххэ олус тардыһыылааҕын, ырыаһыт идэтин толору баһылыырга дьулуһуутун туоһулууллар.
Ураты кэрэ, кылыгырас куоластааҕын иһин кинини норуот таптаан «Саха күөрэгэйэ» диэн сүрэхтээбитэ. Оттон күөрэгэй саха киһитигэр хайдах курдук күндүтүн бары билэбит… Кини талааныгар сүгүрүйэн бэйиэттэр хоһоон айаллара. Киниэхэ анаан композитордар, мелодистар ырыа суруйаллара, худуоһунньуктар мэтириэтин уруһуйдууллара…
“КАТЮШАНЫ” БАСТААН КИНИ ЫЛЛААБЫТА
Оттон биир дойдулаахтара, аммалар, Екатерина Захарова аатын «Саха күөрэгэйэ» (1995 с.) диэн ахтыы кинигэтин таһааран үйэтиппиттэрэ.
1990 сылтан Эмискэ, төрөөбүт нэһилиэгэр, Саха Күөрэгэйэ Екатерина Захарова аатынан ырыа куонкуруһа ыытыллан, эдэр талааннары арыйар.
Екатерина Захарова өссө 1939 сыллаахха Москваҕа ырыаларын пластинкаҕа суруйтарбыта биллэр.
«…Кини Москваҕа баран чараас пластинкаҕа уонча ырыатын уһултаран сүрдээҕин үөрэн-көтөн кэлбитэ. Катя барахсан олус боростуой, дьиҥ норуот киһитэ этэ, ол иһин үгүс доҕоттордооҕо, олорго ырыата уһуллубут пластинкаларын бэлэхтээтэҕинэ эрэ санаата астынара. Москваттан хас да нууччалыы ырыаны саҥа үөрэтэн кэһиилэнэн кэлбитэ. Олорун сценаҕа толорбутун бары дуоһуйа истибиппит. «Катюшаны» биһиэхэ кини аан бастаан ыллаабыта. Ирма Яунзен ырыаларын эмиэ олус таптаан толортуура. Операттан ыллыырга уһулуччу үөрэммит этэ. Кини хаһан да иллэҥ буолбат, наар айар үлэнэн кутаалана, умайа сылдьар буолара. Оннооҕор сүгүн чэйдээбэт буолара, араас матыыбы була сатыы-сатыы быһа эргичиҥниирэ. Поэттарга ырыа тыла сакаастаан онно мелодия айарга дьулуһара…” – Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыската Дария Барашкова ахтыытыттан.
“СОЛКО БЫЛААЧЫЙА СУУГУНА…”
Оттон, талааннаах ырыаһыкка сыһыаннаан (“Саха тыйаатырын эргэ дьиэтигэр чуумпуга ким эрэ ыллыыра иһиллэр үһү…”, “кирилиэһинэн чэпчэки атахтар сүүрэн дыгыйан тахсаллар үһү…”, “солко былаачыйа суугунаан ааһара…”), номох курдук, урут-уруккуттан сорох дьон арааһы кэпсиирин туһунан… Саха тыйаатырын бэтэрээнэ, өр сыл тыйаатыр реквизиторскай сыаҕын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит Дария Решетникова, эргэ тыйаатырга хос биэрбиттэригэр, уонча сыл дьиэлэнэн олорбута (тыйаатыр саҥа дьиэҕэ өссө көһүөн инниттэн). Этэргэ дылы, “Ходулов гримеркатыттан” саҕалаан, завлит кинигэ долбуурдаах кабинетыгар (И.А.Дмитриев) тиийэ, араас хосторго олорбута. Артыыстар, эрэпэтииссийэ быыһыгар киирэн, Даша үүттээх итии чэйин, кофетын үгүстүк испит буолуохтаахтар. “Бу уонча сыл тухары, дьэ, тугу даҕаны истибэтэҕим…”, – диир Дария Ивановна. Уонна Аммаҕа Эмискэ гостуруолга сылдьан, Степанида Ильинична Борисовалыын, улахан талааны ытыктаан, Екатерина Захарова аймахтарыгар анаан бара сылдьыбыттарын, истиҥник кэпсэппиттэрин, биир дойдулаахтара талааннаах кыыстарын умнубаттарын, кини туһунан өйдөбүлү олус харыстыылларын туһунан санаан ылла…
УМУЛЛУБАТ СУЛУС
Ис киирбэх сэбэрэлээх, эйэҕэс көрүҥнээх Екатерина Захарова мичээрдээбитинэн сценаҕа хааман сэгэтэн таҕыстаҕына, саала иһэ ытыс тыаһынан ньиргийэ түһэрэ үһү. Ыллаан баран, көрөөччүлэр “бис” диэн ыҥырыыларыгар, тахсан өссө элбэҕи иэйэн-куойан туран ыллыыра-туойара, дииллэр эбит дьон.
Оннук үтүө, судургу майгылааҕа. Көрөөччүтүн олус ытыктыыра.
«Екатерина Афанасьевна бүгүн ханна ыллыыр үһү? Хаһан ыллыыр үһү?» – дэтэр буолбут. Аны, төһө элбэхтик ыллыыр да, соччонон улам аһыллан, куолаһа чөллөрүйэн иһэрэ үһү…
Екатерина Захарованы киэҥ диапазоннаах ырыаһыт этэ дииллэр исписэлиистэр. Сахалыы, нууччалыы, украинскайдыы ыллыыра. Ону тэҥэ арҕааҥҥы дойдулар уонна нуучча классиктарын, Чайковскай, Глинка, Римскэй-Корсаков, уо.д.а. композитордар айымньыларыттан толороро. Чахчыта да, кини саха вокальнай искусствотын маннык үрдүк таһымҥа саҕалаан, саха опернай ырыаһыттара бүгүн улахан ситиһиилэнэр буоллахтара диэн этиигэ киһи сөбүлэһэр.
Быйыл Екатерина Захарова төрөөбүтэ 100 сылынан, Саха сирин норуоттарын муусукатын уонна фольклорун мусуойа ыам ыйын 22 күнүгэр “Легенда по имени “Саха Күөрэгэйэ” диэн виртуальнай фото-быыстапканы аспыта. Бу, Instagram: @museum_folk_music_yakutia аадырыска баар быыстапканы мусуой Амма улууһун Эмис нэһилиэгин Екатерина Захарова-Саха Күөрэгэйэ аатынан Култуура киинин көмөтүнэн тэрийбит. Быыстапкаҕа сэрии иннинээҕи кэмтэн сэдэх хаартыскалар, ырыаһыт Екатерина Захарова доҕотторун, биир идэлээхтэрин истиҥ ахтыылара киирбиттэр.
Ураты күүстээх, кэрэ, дьикти куоластаах кыыс бу сиргэ баара-суоҕа 25 сыл олорбута. Кини кылгас да буоллар, саха тапталлаах күөрэгэй чыычааҕа сааскы ыраас күн көстүбэт үрдүккэ тахсан, ыллаан дьырылатарыныы, кэрэ, чаҕылхай олоҕу олорон ааспыта, норуотугар умнуллубат, умуллубат чаҕылхай сулус буолбута.
Татьяна МАРКОВА.