Саха сиригэр бассабыыктар баартыйаларын күбүөрүнэтээҕи бүрүөтүн уурааҕынан тэриллибит бэчээт уоргана — “Манчаары” хаһыат 1921 сыллаахха ахсынньы 28 күнүгэр тахсыбыта. Онон, эһиил сахалыы судаарыстыбаннай хаһыат 100 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиэхпит.
edersaas.ru, Иван Ксенофонтов
СУДААРЫСТЫБАННАЙ БЭЧЭЭТ ТӨРҮТТЭНИИТЭ
Судаарыстыба хараҕынан көрдөххө, сурук-бичик – сокуон сиилэлээх докумуон, архыып. Судаарыстыба норуотугар этэр тыла, алтыһар ньымата. Арассыыйа импиэрийэтин улуу ыраахтааҕыта Бүөтүр Пиэрэбэй анал ыйааҕынан 1703 сыл тохсунньу 13 күнүгэр нууччалыы «Ведомости» хаһыат бастакы нүөмэрэ тахсыбыт күнэ Арассыыйа Бэчээтин күнүнэн бэлиэтэнэр. Ааспыт үйэҕэ партийнай-тоталитарнай хомуньуустуу систиэмэҕэ хаһыат – бэчээт оруола муҥутуурдук үрдээбитэ. В.И.Ленин хаһыат оруолун агитатор, пропагандист, кэлэктиибинэй тэрийээччи быһыытынан быһаарбыта, сыаналаабыта. Хомуньуус баартыйа бойобуой уорганын быһыытынан «Искра» хаһыатынан дьон-норуот өйүн-санаатын тосту уларытан, өрө туруоран, дойду хапыталыыстыы тутулун, уопсастыба олоҕун үрэйэн, социалистическай тутулу олохтообута.
Саха сиригэр 1923 сыллаахха тэриллибит «Кыым» хаһыат 70 сыл кэриҥэ ССКП обкуомун, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин, Миниистирдэрин Сэбиэтин уорганнарын быһыытынан хараҥа саханы сырдык, сайдыылаах олоххо тардыыга күргүөмнээх үлэни ыыппыта, хомуньуус баартыйа обкуомун охсор илиитэ, тэбэр атаҕа этэ. «Кыым» суруйуута сокуон сиилэлээх, баартыйа булгуччулаах этэр тыла этэ. Дэлэҕэ бэчээт «төрдүс былааһынан» ааттаныа, билиниллиэ дуо…
«МАНЧААРЫ» ХАҺЫАТ ТӨРҮТТЭММИТЭ
Саха нассынаалынай бэчээтигэр судаарыстыба интэриэһин туруулаһар судаарыстыбаннай бэчээт тэриллиитэ гражданскай сэрии күөдьүйүүтэ убай-быраат кэйгэллэһиитин, сэрии уотун тохтотор, муммут-тэммит боростуой дьону өйдөтөр-көмүскүүр үлэҕэ туһаайыллыбыта. Хомуньуус (бассабыык) баартыйа күбүөрүнэтээҕи бүрүөтүн (Губбюро) уонна «Манчаары» култуурунай-сырдатар уопсастыба уорганнарын быһыытынан тэриллибит «Манчаары» хаһыат бастакы нүөмэрэ 1921 сыл ахсынньы 28 күнүгэр тахсыбыта, ол күн – сахалыы тыллаах судаарыстыбаннай бэчээт уоргана төрүттэммит күнэ. Архыып докумуоннарыгар «Манчаары» хаһыаты сабар туһунан сибидиэнньэ суох. Арай, хаһыаты эрэдээктэр быһыытынан хара бастакыттан тутан-хабан оҥорон таһаарбыт, тарҕаппыт Анемподист Софронов-Алампа ахтыытыгар, «кыраайга бастаанньаһыттары хам баттааһын кэнниттэн хаһыат бэйэтэ сабыллыбыт» диэн суруллубут. Уопсайа, хаһыат 13 нүөмэрэ бэчээттэнэн тахсыбыт.
«КЫЫМ» ХАҺЫАТ ТАХСЫБЫТА
Саҥа олох, дойдуга социализм тутулун атаҕар туруоруу, сайыннарыы бэлиитикэтэ саҥа соруктары туруорбута. Саха сиригэр автономнай өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһын туруорсуу, ылыныы, судаарыстыбаннай тутулу бөҕөргөтүү, экэниэмикэ саҥа салааларын, наука, үөрэх, доруобуйа харыстабылын, култуура эйгэлэрин төрүттээһин, сайыннарыы бэлиитикэтин олоххо киллэрии аныгылыы көрүүлээх, күүстээх, норуот киэҥ эйгэтин хабар эписсийээлинэй бэчээтэ суох кыаллыбат этэ. 1923 cыл алтынньы 3 күнүгэр РК(б)П Саха
сиринээҕи обкуомун Президиумун, алтынньы 16 күнүгэр Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин (ЯЦИК) Президиумун мунньахтарын уурааҕынан ЯЦИК уонна РК(б)П эписсийээлинэй уорганнарын быһыытынан «Кыым» диэн сахалыы тыллаах хаһыаты таһаарарга быһаарыллыбыта. Онон 1923 сыл сэтинньи 15 күнүгэр «Саха Эрэспиибиликэтин киин дьаһал кэмитиэтин ол гэннэ Арассыыйа хомуньуустарын баартыйатын Саха сиринээҕи кэмитиэтин хаһыата» диэн быһаарыы суруктаах «Кыым» хаһыат бастакы нүөмэрэ тахсыбыта.
1990-с уодаһыннаах сыллар, айбардааһыннаах аҥаат-муҥаат кэмнэр … Судаарыстыбаннай тутул тосту уларыйыыта судаарыстыбаннай бэчээт тиһигин эмиэ тосту уларыппыта. Саха АССР үлүскэннээх сайдыытын, үлэһит норуот онно киллэрбит кылаатын сырдаппыт «Кыым» устуоруйа эргиллибэт кэрчигэ буолбут сэбиэскэй кэм хам сабыллыбыт быыһын кэтэҕэр хаалбыта. Саха Өрөспүүбүлүкэтин саҥа саҕахтарын, саҥа үйэ саҥалыы тыыннаах соруктарын саҥалыы сырдатар сорук турбута. 1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр Саха ССР Үрдүкү Сэбиэтин уурааҕынан сахалыы уонна нууччалыы тылларынан тахсар «Саха сирэ» уонна «Советы Якутии» диэн өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин уонна Миниистирдэрин Сэбиэттэрин нэдиэлэ ахсын тахсар хаһыаттара тэриллибиттэрэ. Онон «Кыым» партийнай хаһыаттан эстэпиэтэни эрэллээхтик туппут, сахалыы тыллаах судаарыстыбаннай «Саха сирэ» хаһыат бастакы нүөмэрэ 1991 сыл тохсунньу 5 күнүгэр оччотооҕу үрэллэн, эстэн эрэр ССРС хотугулуу-илиҥҥи өттүгэр аан бастакынан аныгылыы офсетнай технологиянан бэчээттэнэн тахсыбыта.
«САХА СИРЭ» ХАҺЫАТ ТЭРИЛЛИБИТЭ
1993 сыл алтынньы 3-4 күннэринээҕи үөдүйэ сылдьыбыт ГКЧП дэнэр сабыытыйалар саба охсуллубуттарын кэннэ, 1993 сыл алтынньы 13 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнин 566 №-дээх «Өрөспүүбүлүкэҕэ маассабай информациялар сириэстибэлэрин туһунан» Ыйааҕа тахсыбыта. Докумуон 1 пуунугар «Саха сирэ» уонна «Советы Якутии» бырабыыталыстыба хаһыаттарын базаларыгар өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үбүлэнэр «Саха сирэ» уонна «Кыым», «Советы Якутии» уонна «Якутия» өрөспүүбүлүкэтээҕи хаһыаттары холбоон, сыһыарыылардаах уонна бэйэлэрин дьаһанар эрэдээксийэлэрдээх Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын «Саха сирэ» уонна «Республика Саха» хаһыаттарын тэрийэргэ».
3-с пуунунан «Сахаполиграфиздат» нассынаалынай хампаанньа саҥа тэриллэр «Саха сирэ» уонна «Республика Саха» хаһыаттар утумнаһыыларын (правопреемство): ликвидациялыыр хамыыһыйаны тэрийии, эрэдээксийэлэр структураларын уонна үлэһиттэрин ахсаанын, материальнай-тиэхиньиичэскэй хааччыллыыларын, босхоломмут үлэһиттэри үлэҕэ олохтооһун боппуруостарынан этиилэрин Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатыгар киллэрэригэр». Ыйаахха «Саха сирэ» уонна «Кыым» судаарыстыбаннай хаһыаттары холбуур туһунан чуолкайдык этиллэр. Партийнай бэчээккэ үйэлэрин моҥообут, ааттаах-суоллаах, ытыктанар Г.Г. Нынныров, В.В.Ойуурускай курдук булгуруйбат-өҕүллүбэт хомуньуустар, кырдьаҕас хаһыатчыттар сокуоннай сынньалаҥҥа ыытыллыбыттара. Саха суруналыыстыкатын аксакаллара, сэрии бэтэрээннэрэ Еремей Порядин, Николай Васильев, кэрэспэдьиэннэр Дмитрий Кустуров, Лука Колесов, Егор Гаврильев, Артем Ермолаев, Иван Кычкин, саас ортолоох Прокопий Караканов, Тамара Корякина, Михаил Слепцов, Иван Парников, Егор Коркин, Василий Еремеев, 40-чалаах Милан Афанасьев, Николай Ылахов, Афанасий Дохунаев, университеты саҥа бүтэрбит Дмитрий Филиппов, кэлин Василий Никифоров, «Кыым» кыргыттара, уопуттаах машинисткалар Рена Шестакова, Анна Жиркова, Елизавета Понохова, Людмила Апросимова, худуоһунньук Мария Сергеева, сурук отделыттан Альбина Шараборина, эрэдээктэрдэр «уҥа илиилэрэ» Мария Корзенникова, кэриэктэрдэр Зинаида Семенова, Татьяна Сабарайкина, Зинаида Атакова, Наталья, Светлана
Алексеевалар бары тутуспутунан «Саха сирэ» хаһыакка бэрт айымньылаахтык үлэлээбиттэрэ. Онон, «Кыым» хаһыат сүрэҕэ бэйэтин сорҕотунан буолар «Саха сирэ» судаарыстыбаннай хаһыат сүрэҕэр тэбэрин тоһоҕолоон бэлиэтиир оруннаах.
«МАНЧААРЫ» — «КЫЫМ» — «САХА СИРЭ» — БУЛГУРУЙБАТ УТУМНАҺЫЫ
Бэрэсидьиэн Михаил Николаев ити үөһээ ааттаммыт Ыйааҕын быһаччы олоххо киллэрии мэлдьэһиллибэт туоһу-докумуонунан, оччолорго Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Егор Борисов 2003 сыл от ыйын 2 күнүгэр таһаарбыт 765-р №-дээх «Саха сирэ хаһыат туһунан» Дьаһала буолар. Онно этиллэр:
«Саха суруналыыстыкатын сайдыытыгар историческай утумнаһыыны (преемственность) харыстыыр сыалтан, 1993 сылга диэри тахсыбыт сахалыы тыллаах хаһыаттар кэлэктииптэринэн олохтоммут үтүө үгэстэри «Саха сирэ» хаһыат утумнаахтык салгыырын учуоттаан, Арассыыйа Федерациятын «Маассабай информациялар сириэстибэлэрин туһунан» сокуонугар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнин 1993 сыл алтынньы 13 күнүнээҕи «Маассабай информациялар сириэстибэлэрин туһунан» Ыйааҕар сөп түбэһиннэрэн:
«Саха сирэ» өрөспүүбүлүкэтээҕи хаһыат эрэдээксийэтэ (Харлампьева Н.И.) хаһыат тахсыбыт даататын 1921 сыл ахсынньытыттан – «Манчаары» хаһыат бастакы нүөмэрэ тахсыбыт күнүттэн ыйарыгар итиэннэ «Саха сирэ» периодическай таһаарыы выходной даннайдарыгар тустаах уларытыылары киллэрэригэр».
Өрөспүүбүлүкэ нассынаалынай бэчээтигэр «Манчаары»— «Кыым» — «Саха сирэ» судаарыстыбаннай бэчээт халбаҥнаабат тиһигэ олохтоммутун, өрөспүүбүлүкэтээҕи эписсийээлинэй хаһыаттар үйэлээх утумнаһыылара тыыннааҕын сокуон сиилэлээх докумуоннар бигэргэтэллэр. Онон, эһиил судаарыстыбаннай хаһыат тахсыбыта 100 сыла буолар.
Өрөспүүбүлүкэтин, норуотун төлөннөөх патриота, судаарыстыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл, ыстаал курдук хатарыллыбыт төлөннөөх хомуньуус, тус бэйэм бастакы эрэдээктэрим, убай киһим Филипп Гаврильевич Охлопков: «Кыымҥа» өр үлэлэппэтэхтэрэ. Уһуннук эрэдээктэрдээбитим буоллар, атыннык дьаһанарым, эрийсэрим хааллаҕа. 90-с сыллар саҥаларыгар үрэллии-ыһыллыы ухханыгар «Кыымы» аатын эрэ сүтэрбэт, симэлиппэт наадаттан, уһуну-киэҥи толкуйдаабакка, чуолкай сыала-идиэйэтэ суох түбэһиэх таһаартарары өйөөн сыыстарбыт эбиппит», — диэн улаханнык муҥатыйаахтаабыта. Ол сахха, ыһыллыбыт-тоҕуллубут кэбиньиэккэ умнуллан хаалбыт «Кыым» былааҕын Филипп Гаврильевич сонун иһинэн эринэн Бэчээт дьиэтиттэн таһааран, судаарыстыбаннай бэчээт тиһигин үрэллииттэн быыһаабыт хорсун быһыыны оҥорон турар. Сэрии кэмигэр имири кыргыллыбыт чаас бойобуой знамята быыһаммыт буоллаҕына, хаттаан тэриллэр, сэриигэ киирэр. Ол кэриэтэ, «Кыым» бойобуой знамята, туох-баар докумуона, наҕараадалара, 30-с сыллартан архыыба барыта утумнааччыта буолар «Саха сирэ» хаһыат эрэдээксийэтигэр хараллан тураллар.
Судаарыстыбаннай сахалыы хаһыат баай устуоруйатын, умнуллубат утумун, туох да мэлдьэҕэ суох, «Саха сирэ» хаһыат кэлэктиибэ 21-с үйэҕэ илдьэ кэллэ.
Иван КСЕНОФОНТОВ-СИЛИГИ,
1984-1990 cылларга «Кыым» хаһыат кэрэспэдьиэнэ, тутуу, бырамыысыланнас, тыа хаһаайыстыбатын отделларын сэбиэдиссэйэ; 1990-2015 сылларга «Саха сирэ» хаһыат экэниэмикэ отделын эрэдээктэрэ, кылаабынай эрэдээктэри I солбуйааччы.
ГЛАВА РЕСПУБЛИКИ САХА (ЯКУТИЯ)
УКАЗ
от 13 октября 1993 года N 566
О СРЕДСТВАХ МАССОВОЙ ИНФОРМАЦИИ РЕСПУБЛИКИ
С учетом новой общественно-политической ситуации, сложившейся после событий 3 — 4 октября 1993 года, и в целях уменьшения расходов на издание республиканских газет, упорядочения учредительства районных и городских газет постановляю:
1. На базе правительственных газет «Саха сирэ» и «Советы Якутии» создать газеты Правительства Республики Саха (Якутия) «Саха сирэ» и «Республика Саха» с приложениями и с самостоятельными редакциями, объединив во вновь образуемых редакциях редакционные коллективы финансируемых из бюджета республики газет «Саха сирэ» и «Кыым», «Советы Якутии» и «Якутия».
1.1. Назначить главными редакторами газет:
«Саха сирэ» — Кириллина Василия Васильевича;
«Республика Саха» — Рыбаковского Эдуарда Михайловича.
2. Определить учредителями районных и городских газет администрации соответствующих районов, городов и Национальную компанию «Сахаполиграфиздат».
3. Национальной компании «Сахаполиграфиздат» внести в Правительство Республики Саха (Якутия) предложения, связанные с правопреемством вновь создаваемых редакций газет «Саха сирэ» и «Республика Саха»: по созданию ликвидационной комиссии; структуре и штатному расписанию редакций; материально-техническому обеспечению; вопросам трудоустройства высвобождаемых работников.
4. Настоящий Указ вступает в силу с момента его подписания.
Президент Республики Саха (Якутия) М.НИКОЛАЕВ
г. Якутск
13 октября 1993 года
N 566
РАСПОРЯЖЕНИЕ ПРАВИТЕЛЬСТВА РЕСПУБЛИКИ САХА (ЯКУТИЯ)
от 2 июля 2003 г. N 765-р
«О ГАЗЕТЕ «САХА СИРЭ»
В целях сохранения исторической преемственности развития якутской журналистики, с учетом продолжения республиканской газетой «Саха Сирэ» лучших традиций, заложенных коллективами газет, выходивших на якутском языке до 1993 г., в соответствии с Законом Российской Федерации «О средствах массовой информации», Указом Президента Республики Саха (Якутия) от 13 октября 1993 г. «О средствах массовой информации»:
Редакции республиканской газеты «Саха Сирэ» (Харлампьева Н.И.) указывать дату выхода газеты с декабря 1921 г. — со дня выхода первого номера газеты «Манчаары» и внести соответствующие изменения в выходные данные периодического издания газеты «Саха сирэ».
Председатель Правительства
Республики Саха (Якутия) Е. Борисов
