«КЁрчях» «күөрчэх» буолла

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Кистэл буолбатах, күн бүгүҥҥэ диэри сирбит-дойдубут, нэһилиэктэрбит, олохтоох оҥорон таһаарар бородууксуйабыт биир эрэ тылынан — нууччалыы суруллан кэллэ. Сахатытыахха диэн этиллибитэ балайда ыраатта эрээри, хамсааһын кэлиҥҥи икки-үс сылга эрэ дьэ тахсан эрэр.  

edersaas.ru

“Тыл – омук тыына” пуорумтан

Бу күннэргэ Чурапчы улууһа “Тыл – омук тыына” диэн үһүс пуоруму тэрийэн ыытта. Бастакы тэрээһин иллэрээ сыл үрдүк таһымнаах, элбэх кыттааччылаах ааспыта, былырыын-быйыл дьаҥынан сибээстээн тэйиччиттэн көрүҥүнэн барда. Быйылгыны эмиэ ааспыт сылларга курдук түһүлгэлэринэн арааран тэрийдилэр. Онтон сиэттэрэн бүгүн атын тэрээһиннэригэр тохтуу барбакка, харахха быраҕыллар итиэннэ саха тыла сайдыытыгар биллибэтинэн-көстүбэтинэн улахан суолталаах түгэҥҥэ – сир-дойду, олохтоох ас-үөл аатын, хаатын сахатытыыга болҕомтону туһаайабын.

Аһы-үөлү сахатытыы

Былырыыҥҥа диэри олохтоох оҥорон таһаарар үрүҥ астарбыт “сорат”, “сливки”, “кёрчех” сороҕор “мартышка” диэн ааттанан кэллилэр. Билигин даҕаны сорох оҥорон таһаарааччылар ити курдук суруйаллар.

“Тыл – омук тыына” пуорумҥа Чурапчы улууһун дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, улуустааҕы тыл сайдыытын хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Афанасий Захаров:

– Икки пуорум сүнньүнэн ыытыллан кэлбит үлэҕэ суһал көннөрүүлэр, ыйыылар, бэлиэтээһиннэр оҥоһулланнар, икки сыл балачча былааннаах үлэ ыытылынна. Ылыныллыбыт соруктар сорохторо тута туоллулар, араас төрүөтүнэн өссө да туола илик соруктар эмиэ бааллар. Үлэ тохтообот.

Салайааччыбыт Р.Р. Жиркова көҕүлээһининэн сир-дойду аатын сахалыы суруйан кэрискэ оҥорон түмүктээн эрэбит. Ол үлэ түмүктэннэҕинэ, улууспут каартатыгар сирдэр ааттарын сахалыы уонна нууччалыы суруйан кэлэр кэмҥэ ыччаттарбытыгар үөрэтэр, билиини хаҥатар босуобуйа быһыытынан оҥорон биэриэхтээхпит.

Бу үлэ тэриллэн ыытыллыытыгар биир эмиэ көннөрүллэ охсуохтаах итэҕэс тахсан кэллэ. Сирдэрбит нууччалыы ааттара сурулла сылдьаллар. Буукубалар оннуларыгар сыыппаралар кытта киирэн сирдэрбит ааттара нууччалыы да сатаан ааҕыллыбат гына сурулла сылдьаллар эбит. Холобур, “Ҕ” дорҕоон “5” сыыппаранан, “Һ” дорҕоон сымнатар “Ь” бэлиэнэн докумуоннарга сурулла сылдьаллара уопсай хартыынаны буортулуур эрэ эбит.

Бастакы пуорумҥа этиллибит этии ситиһиилээхтик толоруллубут түгэнэ үөрдэр. Ол курдук, “Чурапчы” ТХПК бородууксуйатын аатын дьиҥ сахалыы суруйан бар дьон махталын ылыан ылла. Холобура, эрдэ “сорат” эбит буоллаҕына, көннөрүллэн “суорат” диэн суруллубутун дьон-сэргэ үөрэ бэлиэтииллэр”, – диэн эттэ.

Ити курдук, Чурапчытааҕы олохтоох аһы-үөлү оҥорон таһаарар кэпэрэтиип бородууксуйатын таһын, суутун барытын сахатыппыт. Онон пуорум үлэтэ чахчы түмүктээҕин бэйэлэрин холобурдарынан көрдөрдүлэр.

Дьиҥэр, сахалыы тылынан бичийиини маҥнай утаа тылбаастатарга, тас дьүһүнүн уларытан оҥорторорго эрэ кыра үбү эрэйэн эрдэҕэ.

Манна даҕатан эттэххэ, Дьокуускайдааҕы килиэп кэмбинээтэ, сыыспат буоллахпына, былырыыҥҥыттан эмиэ бэрт үтүө холобуру көрдөрдө. Бурдук астарын хаатыгар “токуккай”, “бирээнньик” эҥин диэн бэрт хомоҕойдук сахалыы тылбаастаабыттар. Онуоха эбии араас өҥнөөх буолан харахха тута быраҕыллар. Атын оҥорон таһаарааччылар бу икки тэрилтэ үтүө холобурун тутуһаллара буоллар, саха тылын сайдыытыгар биир киэҥ хардыы оҥоһулунна диэх этибит.

Сир-дойду аата

Бэйэҕит даҕаны бэлиэтии көрдөххүт, Саха сирин ханнык да улууһугар, нэһилиэгэр тиий, массыынанан ааһан иһэн аахтахха, сир-дойду сахалыы ааттааҕын да иһин, нууччалыытынан суруллар. Ол курдук, уһатыы­лаах аһаҕас дорҕоон, хоһуласпыт бүтэй дорҕоон, дьуптуон тутуһуллубат, сахалыы дорҕоон тыл кыайан өҕүллүбэт гына араастаан “киэргэтиллэр”, сороҕор букатын киһи өйүгэр баппат толоостук суруллар. Холобур, Сылгы Ытар, Кенг-Кюёль, Хатынгнах, Дюпся, Харыялах, о.д.а. Үгүс саха дьоно мантан хараҕа иҥнэр.

Маныаха таатталар үлэ ыыта сылдьалларын үөрэ иһиттим. Чөркөөхтөр сирдэрин, үрэхтэрин, күөллэрин ааттарын барытын бэрээдэктээбиттэр. Аны ол ааттарын төлөпүөҥҥэ сыһыарыы оҥорон киллэрбиттэр. Инньэ гынан, ким баҕарар туһанар кыахтаах усулуобуйатын тэрийбиттэр.

Тэрилтэлэр ааттара

Аны тэрилтэлэр ааттара сахалыы-нууччалыы икки тылынан суруллуохтаах диэн тыл туһугар туруулаһар уопсастыбанньыктар бэлиэтээбиттэрэ эмиэ быданнаата. Чурапчыга тэрилтэлэр ааттара иккилии тылынан суруллан дьиэлэрин таһыгар турара ирдэбил буолан, улууска балачча хамсааһыны таһаарбытын пуорум кэмигэр иһитиннэрдилэр. Билигин улуус олохтоохторо батсаап, атын да куйаар ситимин сыһыарыыларыгар сахалыы буукубалары туһанан тылбыт төрүт дорҕооннорун умнубат гына үлэни тэрийиини сыал-сорук оҥостон туруна сылдьаллар эбит.

Ааспыт нэдиэлэҕэ Дьокуускай куорат 203-с түөлбэтигэр, Ленин проспегын устун сахалыы ааттаах маҕаһыын, тэрилтэ төһө элбэҕин анаан-минээн сыымайдаабыппын бэлиэтээн ааспытым. Ол сылдьан Чиряев уулуссатыгар турар биир дьоҕус маҕаһыыҥҥа киирэн тахсарга санаммытым. Маҕаһыын үлэлиир эрэсиимин нууччалыы-сахалыы икки тылынан суруйарга соруммуттарын биһирии көрбүтүм. Бэрт холобур! Дьиҥэр, улахан тэрилтэ да, киэҥ маркет даҕаны буолбатах эбээт.  Силигин ситэрэн, маҕаһыын аатын сахалыы тобулбуттара буоллар, туох да ааттаах буолуох эбит. Тоҕо диэтэххэ, манна удамыр сыанаҕа олохтоох аһы-үөлү, оҕуруот аһын кыһыннары-сайыннары хото атыылыыллар. Бачча ылсыбыт дьону салгыы өйөөн, өссө да киирэ-тахса таарыйан, атыылаһан ааһар буоллахпыт.

Сахатытыы суолталаах

Тыл үөрэҕин хандьыдаата, Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын институтун дириэктэрэ Гаврил Торотоев Чурапчыга ыытыллыбыт пуорум кэмигэр санаатын бу курдук тиэртэ:

– Төрүт дьарык – сүөһү иитиитэ, от-мас үлэтэ, булт-алт, сахалыы иис-уус онтон да атын сүттэ даҕаны тыл күүһэ-уоҕа өһүллэн, баһааҕыран, мөлтөөн, кэхтэн барар.

Тыа сиригэр оҥоһуллар бородууксуйа таһа, суута, хаата, хаҕа сахалыы буолуохтаах. Бу табаары батарыыга барыстааҕын ааһан ыччаты саха тылыгар сыһыарарга эмиэ бары өттүнэн көдьүүстээҕин туһунан ааспыт сугулааҥҥа тиийэ сылдьан эппитим. Манна хамсааһын барбытын иһиттим. Бэйэлээх бэйэбит үрүҥ аспытын “сливки”, “кёрчех”, “кумыс”, “сорат” дии сылдьарбыт сүрэ бэрт.

Сирбит-уоппут аатын, ол аата өрүстэрбит, үрэхтэрбит, күөллэрбит ааттарын суол кытыытынааҕы ыйынньыкка буоллун, каартаҕа буоллун, хайаан да сахалыы суруйуохтаахпыт. Ол суруктан бу сиргэ ким хаһаайын буоларын ыалдьыт тута өйдүөхтээх. Бу манна эмиэ үлэ бара турар диэн иһиттим. Олус кэрэхсэбиллээх. Ийэ тыл дьиэ кэргэҥҥэ уйаланар диэн мин бигэ өйдөбүллээхпин. Онон оҕобутун кимиэхэ да, ханна даҕаны найылаамыаҕыҥ. Киһи бу олоххо тугу эрэ уларытыан баҕарар буоллаҕына, бэйэтиттэн саҕалыахтаах. Эн сахалыы ыраастык саҥарар буоллаххына, оҕоҥ эмиэ оннук саҥарыа, эн уус буоллаххына, оҕоҥ эмиэ уус буолуо.

Түмүк оннугар

Оҕо истэн үөрэнэринээҕэр, көрөн ылынар үөрүйэҕэ ордук күүстээх буолар. Ол иһин саха мындыр толкуйдаахтара тылгынан буолбакка, бэйэҥ холобургунан үөрэт диэн этэллэр. Бүгүҥҥү суруйар тиэмэбэр бу этии эмиэ улахан суолталаах. Сахалыы сурук-бичик, сир-дойду, ас-үөл аата оҕо хараҕын далыгар элбэхтик элэҥнээтэҕинэ, баҕарбатаҕын да иһин ылынар. Итиэннэ туһааннаах кэмҥэ мэйиитигэр хатанан хаалбытын ылан туһанар. Тыл тыыннаах хаалара аҥаардас тыл үөрэхтээхтэриттэн, учуонайдартан дуу, эбэтэр суруналыыстан, учууталтан эрэ дуу тутулуга суох. Дьиэ кэргэнтэн, хас биирдии тэрилтэттэн, күннээҕи туттуллар эйгэттэн тутулуктаах.

Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0