Дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник биллибит мас, көмүс, тимир, хомус ууhа, тойуксут, алгысчыт, үҥкүүһүт, Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ Иван Федорович Захаров-Кылыадьы Уус төрөөбүтэ 100 сылын туолла.
13 сааһыттан үлэлээбитэ
Бүлүү улууһун Бөкчөҥөө нэhилиэгэр 1920 с. кулун тутар 15 күнүгэр Сүөдэр Сахаарап дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт уолчааны Уйбаан диэн ааттаабыттара. Удьуор уустар оҕолоро буолан, баара эрэ 13 сааһыттан холкуоска тимир ууһунан үлэлээбитэ. 1939 с. көхтөөх хомсомуол быһыытынан, хомсомуол оройуоннааҕы кэмитиэтигэр үлэҕэ ылыллыбыта. Салгыы Бүлүүтээҕи промартыалга мас ууһунан, 1941-1942 сс. Оҕо дьиэтигэр маhынан уһанарга үөрэтэр учууталынан, онтон Мастаах сельпотугар атыылааччынан үлэлээбитэ. 1947 сылтан уон аҕыс сыл устата олохтоох сэбиэккэ бэрэссэдээтэллээбитэ, уон түөрт сыл баартыйа маҥнайгы сүһүөх тэрилтэтигэр сэкирэтээрдээбитэ. Кыргыдай уонна Хаҕын нэһилиэктэригэр баартыйа тэрилтэлэрин тэрийбитэ. Кэргэнэ Анастасия Лазаревнаны кытары 15 оҕоломмута.
Сэрии ыарахан сылларыгар, үлэhит илии тиийбэт кэмигэр, баартыйа райкомун дьаһалынан, Бүлүү өрүс уҥуор сытар Мастаах түбэтин сэттэ нэhилиэгэр тимир ууhунан ананан, холкуостар саас ыһыыга, сайын окко, күһүн хомуурга туттар тиэхиньикэлэрэ харгыһа суох үлэлииллэрин хааччыйбыта. Ити сыралаах үлэтэ сиэрдээхтик сыаналанан, Москватааҕы Норуот хаһаайыстыбатын ситиһиилэрин быыстапкатыгар кыттар чиэскэ тиксибитэ, «1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иhин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. 1980 сыллаахха «Бүлүү куорат бочуоттаах олохтооҕо», 1989 с. Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэhитэ буолбута.
Сэттис көлүөнэ уус
Төрөппүт кыыһа Юлия Ивановна Солдатова этэринэн, Иван Федорович бэйэтин сэттис көлүөнэ ууһунан ааҕынар эбит. Кырдьык, сахаҕа былыр былыргыттан удьуор уустар хас үйэ төрүттээхтэринэн аатыраллара. Иван Федорович уус удьуорун уус, ойуун уонна куортуктаах кинээс Тойбохой Сүөдэртэн саҕалыыр эбит. Тойбохой Сүөдэртэн Сахаар Уус төрөөбүт. Даҕатан эттэххэ, ити кэмтэн ыла Сахаарап диэн арааспаанньаламмыттар быһыылаах. Сахаар Уус кэнниттэн Өндөрөй Уус, Өндөрөй Уус кэнниттэн Көстөкүүн Уус, Көстөкүүн Уус кэнниттэн Кылыадьы Испирдиэн (Уус) кэлбиттэр. Кылыадьы Испиэрдэн утумун Сүөдэр Уус, Настаа Уус, Өлөксөөндүрэ Уус салҕаабыттар. Сүөдэр Уус уолаттара Уйбааннаах Диомид төрүттэрин удьуордаан улахан уус буолбуттар, холкуостарга илии ыарахан үлэтин көлө күүһүнэн солбуйарга сыралаһан үлэлээбиттэр, элбэх ыччаты идэлэригэр уһуйбуттар.
Уйбаан Уус бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыаҕыттан, ол эбэтэр 1970-с сс. идэтийэн уһаммыт, эһээтин аатын ылынан, Кылыадьы Уус диэн ааттаммыт. Араас ювелирнай оҥоһуктары, ытарҕатыттан саҕалаан значогар тиийэ кыладыйан оҥорор, сакааһынан «Бүлүү куорат бочуоттаах олохтооҕо» мэтээллэри чочуйар эбит. Ордук сөбүлээн хомуhу оҥоруунан, хомус тыаhын тупсарыынан дьарыктаммыт. Норуот маастарын бочуоттаах аатын ылбыт.
Хомуска сүгүрүйэн
Анал үөрэхтээх исписэлиистэр Кылыадьы Ууһу хомуhу араас тимир булкааһыттан кутан оҥоруу технологиятын уонна хомуhу киэргэтии ньыматын толору баhылаабыт маастарынан билинэллэр. Ол курдук, кини хомустара тонунан уонна нотанан уларыта сылдьан охсорго аналлаах буоланнар, кэрэ тыастаахтар, киһи дууһатыгар сайа киирэр дьикти алыптаах дорҕоонноохтор. Ону таһынан, Саха сирин киэн туттар дьоннорун мэтириэттэринэн, улуустар эмблемэлэринэн киэргэтиллэннэр, бэрт тупсаҕай уонна ураты көстүүлээхтэр.
Кылыадьы Уус охсубут икки тыллаах хомуhунан биллиилээх хомусчут Бүөтүр Оҕотоойоп сөбүлээн оонньообута, Кэриэйэҕэ, Индияҕа, Арҕаа Европаҕа, Сэбиэскэй Сойуус араас куораттарыгар тиийэ иhитиннэрбитэ. Кылыадьы Уус хомустара оhуокайы, сээдьэни таhаарыыга ордук табыллалларын бэлиэтээбитэ.
— Аҕам хомуhу ханна баҕарар илдьэ сылдьан, дойду ахтылҕанын таhааран оонньуохха сөп диирэ, — диэн кэпсиир Юлия Ивановна. — Ону таһынан, хомус тыаһа киһи сылайбытын аhардарын, хомуһунан дьону эмтиэххэ да сөбүн этэрэ. Ити чахчытын дакаастаан, быраас идэлээх доҕоро Матвей Афанасьевич Алексеев кэргэнэ Елена Васильевнаны кытары хомуhунан эмтииринэн дьарыктаммыттара. Эһээбит Сүөдэр Уус хомуска былыргылыы сыыйа тардан оонньуура үһү, аҕабыт эмиэ бэркэ оонньуура, ону таһынан үҥкүү тылын таһаарара, туойара. Фольклор бэстибээлигэр өрөспүүбүлүкэҕэ биэс төгүл, улууска сэттэ төгүл лауреаттаабыта. Уонтан тахса хоhоону, «Кыhа алгыhа» уонна «Хомус алгыhа» диэн тойуктары айбыта. Захаровтар айар дьоҕурдара бииргэ төрөөбүт бырааттарыгар эмиэ бэриллэн, абаҕаларбыт Диомид Федорович уонна Виталий Федорович “Бүлүү мелодистара” кинигэҕэ үйэтитиллибиттэрэ, улахан убайбыт Валентин Иванович эдэр сааһыттан баянист, ырыаhыт «Саха ырыатын антологиятыгар» киллэриллибитэ.
“Сахаарап” оскуолатыттан өрөспүүбүлүкэ таһымыгар
Талаан сэҥээриллэр уонна тарҕанар буоллаҕына, ордук сайдар. Иван Федорович 1985 с. Бүлүү куоракка өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан Хомус оскуолатын арыйан үлэлэппитэ. Дьоҥҥо-сэргэҕэ «Сахаарап оскуолата» диэн сүрэхтэммит кыһаҕа уон сыл устата Бүлүү улууһун нэhилиэктэриттэн уонна өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыттан 66 киhи кэлэн, хомуһу оҥорорго даҕаны, тардарга даҕаны үөрэммитэ. Олор истэригэр бэйэтин икки сиэнэ, Кыhыл Сыыр бөhүөлэгиттэн Василий Николаевич Николаев уонна Мэҥэ Хаҥалас Хаптаҕайыттан Герасим Валентинович Захаров үөрэнэн, сибидиэтэлистибэ ылбыттара.
Кылыадьы Ууска уһуйуллубут дьоннор үгүс ыччаты үөрэппиттэрэ. Ол курдук, Реворий Гаврильевич Чемчоев-Чөмчөө Уус, Петр Федотович Осипов-Төлөн Уус уо.д.а. оскуолаҕа эбии үөрэхтээһин куруһуоктарын салайбыттара. Кинилэр бэйэлэрэ да, үөрэнээччилэрэ да улуус, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах быыстапкаларга ситиһиилээхтик кыттыбыттара, бириистээх миэстэлэртэн түспэтэхтэрэ. Холобур, Чөмчөө Уус Иван Фёдорович хос сиэнин Мандаров Костяны үөрэппитэ, Сунтаар Бордоҥуттан кэлэн үөрэммит Александр Ильич Уаров төрөппүт уолун уhанарга уһуйбута өрөспүүбүлүкэ таһымнаах күрэхтэһиилэргэ миэстэлэспиттэрэ. Ити курдук, Кылыадьы Уус уһанар ньымата, олохтообут үгэстэрэ саҥа көлүөнэ уустарга тарҕанар. Даҕатан эттэххэ, “Куосумаска саха хомуһа” бырайыак чэрчитинэн, Кылыадьы Ууска үөрэммит Чөмчөө Уус оҥорбут хомуһун Арассыыйа Дьоруойа космонавт Олег Кононенко 2011 с. ахсынньы 21 күнүгэр «Союз ТМА-03 М» хараабылынан куосумаска илдьэ тахсан, оонньообута.
Аата – Хомус дьиэтигэр
Аан дойдутааҕы II Хомус кэнгириэһин көрсө Арассыыйа култууратын үтүөлээх үлэhитэ, биллиилээх хомусчут Иван Егорович Алексеев-Хомус Уйбаан көҕүлээһининэн, философия наукатын дуоктара, Арассыыйа култууратын үтүөлээх үлэhитэ Ксенофонт Дмитриевич Уткин-Нүһүлгэн сүбэтинэн, Кылыадьы Уус оҥорон бэлэхтээбит 27 хомуһугар олоҕуран, 1991 с. Петр Староватов аатынан Бүлүүтээҕи кыраайы үөрэтэр мусуой иһинэн Хомус дьиэтэ аhыллыбыта. Хомус сайдыытыгар киллэрбит дьоhун кылаатын сиэрдээхтик сыаналаан, улуус олохтоохторун туруорсууларынан, 1993 сыл бэс ыйын 11 күнүгэр Хомус дьиэтигэр Иван Захаров аата иҥэриллибитэ.
— Хомус дьиэтин сүрүн сыалынан хомус муусукатын пропагандалааhын уонна хомуhу оҥоруу үгэстэрин үйэтитии, сайыннарыы буолар, — диир Кылыадьы Уус аатынан Хомус дьиэтин сэбиэдиссэйэ Сардаана Сыроватская. – Онон, маастардары уонна хомусчуттары кытары сибээhи быспакка үлэлиибит, хомуска сыhыаннаах үлэни иилиибит-саҕалыыбыт. Тиһигин быспакка араас быыстапкалары, күрэхтэһиилэри оҥоробут. Билигин Кылыадьы Уус 100 сааһын чэрчитинэн, анал дэкээдэ биллэрэн, элбэх дьаһаллары ыыта сылдьабыт, үөрэппит-уһуйбут уустарын, норуот маастардарын, аймахтарын кытары көрсүһүүлэри тэрийэбит, оҕолорго экскурсиялары оҥоробут.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru.