Аҕам, Уус-Алдан улууһун Дүпсүн нэһилиэгин олохтооҕо, тыыл уонна педагогическай үлэ бэтэрээнэ Сивцев Алексей Иванович III сэрии ыар сылларын, убайынаан тыылга хорсун үлэлэрин, оонньоммотох оҕо саастарын туһунан кэнчээри ыччакка анаан суруйан хаалларбытын кичэллээхтик уура сылдьабыт.
Оонньоммотох оҕо саас
Ол суругар кини маннык ахтан-санаан аһарар: «Биһиги сэрии кэминээҕи оҕолор оҕо сааспытын билбэтэхпит. Маны этэн эрдэхтэрэ оонньоммотох оҕо саас диэн… 1941 сыллаахха аҕа дойду сэриитэ саҕаламмыт сылыгар бииргэ төрөөбүт убайым Алексей Иванович Сивцев II Дүпсүн сэттэ кылаастаах оскуолатын төрдүс кылааһын бүтэрбитэ.
Сэриини кытта тэҥҥэ үүрэр сут сатыылаабыта. Алаастар ардах түспэккэ, аһыҥа олус күүскэ үөскээн, хара буорунан көрөн кэбиспиттэрэ. Сэрии уонна сут буолан, убайым үөрэҕиттэн тохтообута. Кини кыра эрдэҕиттэн олус кыанара, сымса этэ. Турникка тохтообокко көлүөһэлии икки сүүстэн тахсаны эргийэрэ. Бэйэтин саастыылаахтарын тулуппат этэ. Убайым ийэбитин Сивцева Мария Васильевналыын, Сивцев Лев Григорьевич, кини кэргэнэ Сивцева Анисия Дмитриевна, кыыһа Сивцева Мария Львовна, ыанньыксыт Васильева Анастасия Семеновна, Федорова Дария Ивановна, Алексеев Иннокентий Петрович, Дорофеева А.М. уо.д.а. кытта Кэбээйи оройуонугар оттоһо барсыбыта. Сааһа төһө да кыра буоллар, холкуоска төһүү үлэһит буолбута. Хайа да эр дьонтон хаалсыбакка, кыайыылаах үлэһитинэн ааттаабыттара, «Карл Маркс» холкуос сүөһүтүн көрсүспүтэ. 1942 сыллаахха Нам Арбынынан, Көбөкөнүнэн көһөн холкуос ыанар ынаҕын уонна кыһын тохсунньу кэнниттэн туттарыллыахтаах субан сүөһүнү биири да энчирэппэккэ көрбүттэрэ. Убайым тэҥҥэ үлэ ыараханын үлэлэспитэ, сэрии бастакы сылларыгар көсүһэн сүөһү көрсүбүтэ. Сайынын от оттоһоро, кыһынын холкуос араас үлэтигэр сылдьара, дьоҥҥо кыайтарбатах ыарахан үлэлэр киниэхэ сүктэриллэллэрэ. Ол курдук 1943 сылга диэри, аны, Нам Арбыныгар көһөн кэлэн кыстаабыттара. 1944 сыллаахха олус өҥ дьыл буолбута. Сиэмэ да олус бэркэ үүммүтэ. Оту этэ да барбаккын, бугул тэллэҕиттэн бугул тэллэҕэ баттаһа олороро. Бу кэмҥэ убайым косилканан оту оҕустарар үлэһит буолбута, кыһаллан-мүһэллэн үлэлээбитэ. Түүннэри-күнүстэри симиэнэнэн оҕустаран, үс сууккаҕа оҕустарбыт ото 24 гааттан ордук этэ. Ол аата, суукка аайы аҕыстыы гааттан ордугу оҕустарар эбит. Бээди биригээдэтигэр косилканан оҕустарар, алаастарынан Бээди, Сайылык халдьаайыта, Арыылаах, Майан Аартыга, Мандыйа, Соҕуруу Луку куулата буолаллара. Ити сылга биир гааттан ортотунан 2,5 тонна оту ылбыттара. Улуу кыайыы сылыгар нуормаларын аһара толорбуттары кыайыыны уһансыыга улахан кылааты киллэрбит дьонунан ааттаабыттара. Онно биир саамай бастыҥ үлэһитинэн убайым буолбута. 1943 сыллаахха — 367 үлэ күнүн, 1944 сыллаахха — 426 үлэ күнүн, 1945 сыллаахха түөрт ый түмүгүнэн 187 үлэ күнүн аахсан, дьиссипилиинэтэ туйгун диэн характеристикалаабыттара. Сэрии кэмигэр тыылга улахан дьону кытта туох баар ыарахан үлэҕэ үлэлээн, оччолорго оҕолортон соҕотох 1946 сыллаахха «1941-1945 сылларга Аҕа дойду сэриитигэр Килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта.
Мин оччолорго үһүс кылааһы бүтэрбитим. Ол сыл «Карл Маркс» холкуоска Хон Василий диэн кэриэй киһи оҕуруот биригээдэтин салайааччытынан, биригэдьииринэн кэлбитэ. Үгүс оҕо кини биригээдэтигэр күргүөмүнэн үлэлии кэлбиппит. Биригээдэ үлэһиттэрэ барыта оҕолор уонна аҕыйах дьахтар. Сарсыарда эрдэ хортуоппуй олордорбут, түрүнүөпүс, сүбүөкүлэ, моркуоп ыһарбыт. Түүннэри оҕуһунан күөлтэн уу баһарбыт, ыспыт үүнээйибитигэр уу кутарбыт, сыыһын ыраастыырбыт, хортуоппуйбутун көмөрбүт. Сарсыарда кылгастык утуйан ыларбыт. Күн ортотуттан атын үлэбит салҕанара. Ардах түспэккэ, умайар уот күннэр сатыылыыллара. Сыһыы иһэ барыта үллэҥнэс аһыҥка буолара. Этэрбэспит айаҕынан аһыҥа бөҕө кутуллара. Бурдук ыспыт бааһынабытын төгүрүччү аһыҥа түһэн өлөрүгэр ханаабаны дьахталлар уонна биһиги, оҕолор, хаһарбыт. Маны таһынан улахан дьону кытта сарсыардаттан киэһэ хойукка диэри оҕус сиэтиитэ, бугул түгэҕин харбааһын, ыанньыксыттарга ньирэй этэриитэ, тымтык тутуута, сиэмэ куолаһын ичигэстээн туттарыы, сиэмэ отун түүтэхтии баайыыга көмөлөһүү, хортуоска хостооһуна… Оскуолаҕа үөрэммит уонна усулуобуйа суоҕунан үөрэммэтэх сылларбытыгар күн тиит баһыгар саҥа тахсан эрдэҕинэ үлэҕэ киирэрбит, киэһэ күн киирбитин кэннэ үлэттэн тахсарбыт. Ол курдук оонньоммотох оҕо сааспытыгар күн аайы кыайыыны уһансарбыт».
Дьонум туһунан ахтан-санаан аастахха
Абаҕам Алексей Иванович Сивцев II 1946 сылтан 1952 сыл бүтүөр диэри, алтынньы ый бүтүүтүттэн ыла суол алдьаныар диэри 6 сыл устата Ааллаах Үүҥҥэ таһаҕас таһыытыгар хорсуннук үлэлээбитэ. 1950-1960 сс. диэри Бээди киэҥ-куоҥ алаастарыгар алта оҕуска от кэбиһээччинэн сылдьыбыта. Үлэтин түмүгүнэн оройуон бастыҥ кэбиһээччитин аатын ылан, Өрөспүүбүлүкэ Бочуотун дуоскатыгар киллэриллибитэ. 1965 сыллаахха кулун тутар 7 күнүгэр Коммунистическай үлэ удаарынньыгын аатын ылбыта. Тутууга үрдүк таһаарыылаахтык үлэлээбитэ, кулууп, оскуола, дьааһыла барыта кини тутуспут дьиэлэрэ. 1970 сыл муус устар 5 күнүгэр, В.И.Ленин төрөөбүтэ 100 сылын бэлиэтиир үбүлүөйгэ «Килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Сайынын субай сүөһүгэ бостуугунан, кыһынын от нуормалааччынан уонна биригээдэ тутуутугар, араас үлэлэргэ күүһүн харыстаабакка үлэлээбитэ. Үс төгүл Уус Алдан оройуонугар Социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа буолбута. Улууһугар кэккэ сылларга сүөһүнү төлөһүтүүгэ (ыйааһынынан, этин хаачыстыбатынан) кыайыылааҕынан тахсыбыта. Эти дэлэтиигэ үлэтин иһин партия уонна Бырабыыталыстыба 1971 сыл ахсынньы 23 күнүгэр «Бочуот знага» уордьанынан наҕараадалаабыта. Кини үрдүк көрдөрүүлээх үлэтин иһин Москваҕа Тыа хаһаайыстыбатын быыстапкатыгар кыттан «Быыстапка кыайыылааҕа» бэлиэнэн, ол кэнниттэн Кавказка сынньанар путевканан наҕараадаланан, икки ый дуоһуйа, астына сынньанан кэлбитэ. Үлэтин көрдөрүүтэ үрдүгүнэн X, XI биэс сыллаах былааннар «Удаарынньыгын ааттарын» иҥэрбиттэрэ.
Аҕам Алексей Иванович Сивцев III туһунан кэпсээтэххэ олус элбэх буоллаҕа… Кылгастык суруйдахха, кини 47 cыл устата тыһыынчанан эдэр ыччаты иитиигэ-үөрэтиигэ дьаныардаахтык уонна айымньылаахтык үлэлээбит, Уус-Алдан улууһун норуотун үөрэҕириитэ сүһүөҕэр туруутугар акылаат уурсубут Ытык Учуутал буоларын киэн тутта бэлиэтиибин. Аҕам саха тылын уонна литературатын учууталынан Мүрү орто оскуолатыгар, Өнөр сэттэ кылаастаах оскуолатыгар, Дүпсүн орто оскуолатыгар интэринээккэ иитээччинэн, саха тылын учууталынан, 20 сыл биир идэлээх сойуустар түмсүүлэрин салайааччытынан, туризм, «Дүпсүн кыымнара» литературнай куруһуок салайааччытынан, кэлин төрөөбүт дойдутун Бээди ситэтэ суох оскуолатын дириэктэринэн айымньылаахтык үлэлээбитэ. «Знатная личность Дюпсюнского улуса Василий Петрович Попов и потомки рода Поповых» диэн кинигэтэ күн сирин көрбүтэ, Дүпсүн сирин, Дүпсүн оскуолатын устуоруйатын кинигэлэригэр, Павловтар, Васильевтар төрүт аймахтар төрүччүлэрин туһунан элбэх ахтыыны суруйбута. Төрөөбүт, иитиллибит тапталлаах Бээдитин туһунан муспут баай матырыйаалларынан кинигэ бэлэмнээбитэ. Аҕам Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала, РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ учууталларын учууталлара, СӨ үөрэҕириитин бочуоттаах бэтэрээнэ, тыыл уонна педагогическай үлэ бэтэрээнэ, Дүпсүн нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Сивцевтэр педагогическай династия төрүттээччитэ.
Ити курдук ини-бии, убай-быраат Өлөксөйдөр Улуу Кыайыыны тыылга үлэнэн уһансыбыттара. Хорсун, айымньылаах, таһаарыылаах үлэнэн эйэлээх, дьоллоох олоҕу тутуспуттара. Кинилэр тус олохторо, тулуурдара, дьулуурдара, үтүөҕэ тардыһыылара, кыайыылаах-хотуулаах үлэлэрэ, күүстээх санаалара, олоҕу таптыыллара чугас аймах дьонноругар, бары көлүөнэ үлэһит дьоҥҥо үтүө холобур буола турдун.
Ньургуйаана Сивцева,
Дүпсүн, Уус Алдан