—Мин аҕам 1941 сыллаахха сэтинньи 7 күнүгэр, Москубаҕа Кыһыл болуоссакка параакка кыттыбыта үһү», — диир Тааттаҕа Тыараһа нэһилиэгэр олорор саха быһаҕын охсор тимир ууһа, норуот маастара Иван Павлович Слепцов.
Онон бүгүн, сэтинньи 7 күнүгэр, түгэнинэн туһанан, Дархан ууһу кытта кэпсэтиибин билиһиннэрэбин.
Күнү көрдөрбүт күндү дьонум
— Тыараһаҕа Куому алааска биһиги балаҕаммыт хойукка диэри турбута. Итинтэн аҕам, убайа Дьөгүөр Уйбаанабыс (1914 с.т.), ийэм быраата (убайын уола) Уйбаан Хаһыйаанабыс сэриигэ барбыттар.
Аҕам Павел Иванович Слепцов 1916 сыллаах төрүөх. Куомуга аҕата туппут балаҕаныгар сэниэтик олорбут ыаллар эбит. «Дьиэбэгэнэ күүһэ» колхуос чилиэнэ. Элбэх оҕоттон үһүөйэх эрэ хаалбыттар: эдьиийэ Ылдьаана, убайа Дьөгүөр уонна мин аҕам. Эдьиийэ Ылдьаана Болтоҥоҕо олохсуйбута. Сыдьааннара онно бааллар.
Аҕам Чөркөөххө алта кылааһы бүтэрбит. Дьокуускайга тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикумугар үөрэнэ сырыттаҕына, ийэлээх аҕата утуу-субуу өлөннөр, төннөн тахсыбыт. 1937 сыллаахха Даайа Амматтан ийэбин, Бороскуобуйа Иевлевнаны сүгүннэрэн аҕалбыт.
Ийэм быыкаатыгар эмиэ төгүрүк тулаайах хаалбыт. Өлөн сытар ийэтин эмиийдээри тардыалаһа сатыы сылдьар балтараалаах кыыһы, саҥаһа аах, Татьяна Пудовналаах иитэ ылбыттара үһү. Онон ийэбин Хаһыйааннаах оҕолоро дииллэрэ. Ийэм сүктэн кэлиэҕиттэн биэнсийэҕэ тахсыар диэри ыанньыксыттаабыта.
Алааһы аймаабыт сэрии ыар тыына
—Сэрии иэдээнэ хас биирдии киһи сүрэҕэр оспот дириҥ бааһы хааллардаҕа…Аҕам кэпсээниттэн төһөнү өйдөөн хаалбыппынан, бүгүҥҥү күҥҥэ сыһыаннаах диэн, кэпсиим дуу..
1941 сыл от ыйыгар, ити мин биирдээхпэр, аҕам Мэҥэ Алдан диэки оттуу сылдьан бэбиэскэ тутан, бастакы хомуурга барбыт. Ийэм барахсан ону хойутаан истэн, атаарбакка хаалбыт. Уоннааҕыта, кытыгырас киһи, айан суолун кытыытыгар алаастан сүүрэн тиийиэ эбитэ буолаахтыа…
Мин кэпсиирбэр куруук, аҕам сордоох диибин. Ону дьон «тоҕо итинник этэҕиний» диэччилэр. Мин: «Хара өлүөр диэри киһи тылынан кыайан эппэт сорун-муҥун көрбүтэ. Ол иһин», — диэн хоруйдааччыбын.
Үстээхпэр, аҕам сэрии толоонуттан сэймэктэнэн, кыайан да хаампат буолан кэриэтэ эргиллэр. Оттон миигиттэн икки сыл улахан бииргэ төрөөбүт эдьиийим Ылдьаана (аҕам эдьиийин аатынан ааттаабыт кыыстара) барахсан, аҕабыт сэриигэ сырыттаҕына, 1942 сыллаахха хоргуйан өлөөхтөөбүтэ.
Дьон аҕабын кытта утары туран тулуйан кэпсэппэт этилэр, туора көтөллөрө. Аймахтар дьулайаллара, наһаа аһыналлара. Кыахтара тиийэринэн өйөбүл буола сатыыллара. Миигин, бука, “аҕаҕын көрө сырыт диэтэхтэрэ”, 12-бэр диэри аттыттан биирдэ да тэйбэккэ, кутурук маһа буолбутум. Оннук сылдьан үлэҕэ-хамнаска уһуйуллубутум-такайыллыбытым.
Кыһыл болуоссат параадыгар
—Аҕам сэрии туһунан биир ыарыһах убайыгар, Захар Капитонович Слепцовка кэпсиирэ. Захар Капитонович үөрэхтээх киһи. Доруобуйатынан мөлтөх буолан, сэриигэ барбатах.
Өйдүүбүн ээ, ис иһиттэн абаран, кыйыттан, ханнык эмэ түгэҥҥэ, эмискэ саҥата суох баран хаалан ыла-ыла, сэрии иэдээнин сэһэргиирин уонна төбөтүн быһа илгистэрин. Арай, сыччах биир кылгас түгэҥҥэ хараҕа уратытык уоттанара, сирэйэ сырдаан ылара. Ол, Москубаҕа Кыһыл болуоссакка 1941 сыллаахха сэтинньи 7 күнүгэр, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 24 сылыгар аналлаах параакка кыттыбытын ахтан-санаан ааһарыгар. Онно чугастааҕы байыаннай чаастары киллэрбиттэр. Аҕам: «Тымныы, силбиктээх күн этэ. Чаас аҥаарын курдук турбуппут. Иосиф Сталины, Вячеслав Молотовы, Лазарь Кагановиһы, Семен Буденнайы уу харахпынан көрбүт дьоллоохпун. Онно Сталин тыл эппитэ», — диирэ, киэн туттан түөһүн мөтөтөрө. Ити түгэҥҥэ кэллэр эрэ, биһиги, аттыгар баар дьоно, эмиэ сэргэхсийэ, сэҥээрэ түһэрбит.
Бу туһунан «Умнуллубат Улуу Кыайыы. Саха сирэ Аҕа дойду улуу сэриитин сылларыгар» кинигэҕэ тахсыбыта. (Сүрүн хаартысканы көрүҥ).
Сэрии уотугар
—Сэриигэ айаннаан барыытын туһунан кэпсээммэр төттөрү эргилиннэхпинэ, аҕам бэбиэскэни тутаат, оттуу сылдьыбыт сириттэн быһа Ытык Күөлгэ кэлбит. Аармыйаҕа ыҥырыллыбыттары нэһилиэктэн уонча массыынаҕа туруору симэн илдьибиттэр. Ханна да тохтотор, тыын ыллара түһэр диэн суох эбит. Быһыыта, Чөркөөххө бэрт кылгастык тохтоон, бырааһаайдаһан тыл эппиттэр. Дойдутунан ааһарыгар, билэр киһитиниин кыл түгэнигэр көрсөн эрэ хаалбыттара үһү.
Дьэ, оҕордук ханна-ханна, хайдах-хайдах айаннаабыттара буолла. Өйдөөн хаалбыппынан, борохуотунан, пуойаһынан айаннаан, Москуба анныгар тиийбиттэр. Чааһын бу диэн билии суох. Өйбөр тутан хаалбыппынан, Ржевынан, Старай Руссанан сэрии алдьархайдаах кутаатыгар сылдьыбыт. Хаста да бааһырбыт. Ону уонтан тахсалыы хонукка санчааска эмтээт, кыргыһыы хонуутугар төттөрү утааран иһэллэр эбит.
Сэриигэ сахалары бэргэн ытааччынан ааттаабыттара биллэр. Мин аҕабын эмиэ снайпердата сылдьыбыттар. Онно биирдэ бинтиэпкэтин маһын тосту ыттаран, бааһыран, сыппыт сиригэр саата хаалан, буруйга тардылла сыыспыт. Хамандыыра икки оҕолооҕун иһин аһыннаҕа, үҥсүбэтэх. Оччолорго сэрии сэбин хааллардахтарына, байыаннай трибуналга түбэһэр буоллахтара.
Биирдэ бааһыран баран, тоҕо тэбиллибит умуһаҕы булан 2-3 хонугу быһа хаар анныгар сыппыт. Хамсыыр да кыаҕа суох киһини, бэйэтин дьоно ытынан сирдэтэн булан санчааска илдьибиттэр.
1943 сыллаахха кулун тутар ыйга, икки снаряд утуу-субуу эстиитигэр, улаханнык бааһырбыт. Дойдутугар атырдьах ыйыгар сайылыкка олордохпутуна, нэһиилэ кэлбитин үдүк-бадык өйдүүбүн. Сүпсүлгэн буолбута уонна бүүс-бүтүннүү бэрэбээски буолбут киһи баара. Ол аҕам этэ. Бүттэтэ суох баас-үүт этэ, бэрэбээскитинэн хаан оҕуолуура. Моонньо, сыҥаҕын икки өртө киһи этэ тардар үлүгэрэ этэ. Улахан эрэйи көрөөхтөөбүтэ.
Сталин биэрбит бургунаһа
—1944 дуу, 1945 дуу сыл, саас этэ. Биригэдьиир Өксүөнтүй Киргиэлэйэп үөрэн аҕай киирэн кэллэ уонна аҕабар этэр: «Байба-ал, эйиэхэ Сталин сүөһү биэрэр буолбут. Ону Өкүлүүнэттэн баран ыл», — диир. Өкүлүүнэ Собакина диэн саҥаспыт.
Дьонум үөрүү бөҕө буолаахтаатылар. Сүөһүбүтүн, арааһа, икки-үс биэрэстэлээх сиртэн ылыахтаахпыт быһыылааҕа. Аҕам ыраах кыайан хаампат. Онон учуоччут Екатерина Собакина диэн кыыс барсан, Сталиммыт бэлэхтээбит Чуолка диэн ааттаах саха ынаҕын аҕалбыттара.
Ол аҕам бастакы сүөһүтэ этэ. Аны, оттоотун диэн, алаастар кытыыларын биэрэллэрэ. Онно моой оттоон сордоноро. Ийэм ынахтарын ыат, сүүрэн кэлэн көмөлөһөрө. Оттон мин куруук аҕабар илии-атах буола сатыырым. Биэспиттэн аҕам оҥорбут быыкаа кыраабылынан от харбаспытым, сэттэбиттэн охсубутум.
Аҕам уус, булчут ааттааҕа эбит. Ол гынан баран, сэриигэ ылбыт бааһырыыта ыарахана бэрдиттэн, дугдаҕа да кыайан сыппат буолан эргиллээхтээбит этэ. Эдэр киһи буоллаҕа, бултуон туох да наһаа баҕарара. Сүүрбэлээх саатын сүгэн, чугас эргин кэрийэрэ уонна хайаан да өттүк харалаах, илии тутуурдаах кэлэрэ. Сир астыырын эмиэ наһаа сөбүлүүрэ. Өссө тэллэй тууһуура.
Сэрии иннинэ дьоҥҥо мас, талах олоппос талбытын, остуол маанытын оҥорон биэрэр эбит. Ол бэйэтэ улаханы кыайбат буолан кэллэҕэ. Ону дьон өйдүүрэ уонна, арааһа, аралдьыта таарыйа эбитэ дуу, баҕар, кыра тугу эмэ төлөспүтэ буолан көмөлөһөөрү да буолуо, кыраабылларын тиистэтэллэрэ, хотуурдарын таптайтараллара. Тууйаһы хааман иһэн оҥороро. Синньигэс соҕус хахыйаҕы быһа охсон баран, туоһун сулбу тардан ылара. Оттон түгэҕин, хаппаҕын эрдэ бэлэмнээн кэбиспит буолара. Онон тууйас бэрт түргэнник бэлэм буолан үөрдэрэ. Биирдэ туһахха иҥнибит модьугуну аҕалан чуучала бэртээхэйин оҥорбуттаах.
«Ойуун уонна быраас эмтээбиттэрэ»
— Аҕам сэриигэ ылбыт баастарыттан бэргээтэҕинэ, Болтоҥоттон Ойуун Дьаакып кэлэн эмтээн хаамтарара. Дүҥүрдээҕин өйдөөбөппүн. Мас холбуйатыгар кус дуу, куобах дуу уҥуохтара, араас эмтиир тэриллэр баалларын көрөрүм. Аҕам төбөтүгэр сүөһү муоһун туруордаҕына, бөлүөх хаан кэлэрэ. Аҕам онтон наһаа чэпчиирэ, туһанара. Өссө онон олоро түһээхтээтэҕэ дии саныыбын. Оттуу сылдьан бааһыгар тыыннаах тыймыыты саба баайара.
Ыалдьан наһаа мөлтөөтөҕүнэ-ахсаатаҕына, сороҕор, убайбыт аах Чөркөөх балыыһатыгар тэлиэгэлээх атынан илдьэллэрэ. Онно куҥ этиттэн, өттүгүн уҥуоҕуттан, атаҕыттан быраас оскуолактары ылла дииллэрэ. 1947 сыллаахха быһыылааҕа, моонньуттан чугуун оскуолак түспүтэ. 1951 сыллаахха эмиэ, бэрэбээскилэнэ сылдьар моонньуттан сантымыатыры эрэ кыайбат кэриҥнээх оскуолак тахсан кэлбитин өйдүүбүн.
«Күн Сталин көмөлөс, Айыы таҥара абыраа!»
—1952 сыллаахха, сайылыкка, Бөтүрүөп куйааһын эрэ иннинэ, аҕам итинник көрдөһөн ботугуруу сытан, тыына быстаахтаабыта. Ити кини адьас улаханнык ыалдьан ыксаатаҕына көрдөһөр тыла этэ.
Мин, аҕам ыалдьан эрэйдэнэригэр, аттыгар сылдьан хайдах да көмөлөһөр кыаҕым суоҕуттан абатыйарым, сымыһахпын быһа ытырарым, хараҕым уута бокуойа суох сарт түһэрэ. Тыынын былдьаһар тиһэх күнүгэр эмиэ аҕам таһыгар баарым. Көрдөһө-ааттаһа сытарын истэ-истэ, аһынан иэдэйбитим. «Айыы таҥараа, истэҕин дуо? Истэр эрэ буолларгын аҕабын тыыннаах хааллар даа» диэн тэҥҥэ ботугуруу олорбутум. Эмискэ уу чуумпу буолан хаалбыта. Онуоха олох маспыттан ойон туран, сабыыны арыйа баттаабытым…
Санаатахпына наһаа аһынабын, сүрэҕим ытырбахтыыр. Хараҕым уута ыгыллан тахсар. Аҕам — эдэркээн да киһи иэдээннээх ыарыыны тулуйаахтаатаҕа…Кэриэһин толорон убайын Захар Капитонович таһыгар кистээбиппит. Онон икки бырааттыылар кэккэлэһэ сыталлар.
Аҕабытын ааттатан
Аҕам сэрииттэн кэлбитин кэнниттэн, быраатым Дьөгүөр төрөөбүтэ. Кини Новосибирскайга үрдүк үөрэҕи бүтэрбитэ. Кэргэннээх, оҕолордоох, сиэннэрдээх, хос сиэннээх. Мин Дьокуускайга 1 №-дээх ПТУга үөрэммитим. Суоппардаабытым, тырахтарыыстаабытым, дизелистээбитим, уһанабын. Ыал буолан оҕо-уруу төрөтөн, сиэннэртэн, хос сиэннэртэн үөрэ-көтө олоробун. Удьуор утума салҕанар.
Кэпсэтиини сурукка тистэ Сардаана Баснаева
Хаартыскалар И.П.Слепцов альбомуттан