Биэс сыллааҕыта Бүлүү улууһугар, Чочу нэһилиэгэр, «Саха сирэ» хаһыат суруналыыстара тиийэ сылдьыбыппыт.
edersaas.ru
Оччолорго олохтоох дьаһалта баһылыга Петр Догоюсов үлэтин саҥа саҕалаан эрэр салайааччы этэ. Нэһилиэгин тэрилтэлэрин билиһиннэрэн баран, баһылык биһигини Кыадаҥдаҕа илдьибитэ.
Онно бэрт киэҥ бааһыналары кэритэн көрдөрө сылдьан, киһи хараҕа ылбат сирин диэки ыйа-ыйа: «Сотору кэминэн Кыадаҥда бу бааһыналара Саха сиригэр киэҥник аатыран, бүтүн өрөспүүбүлүкэни аһатар хаһаайыстыбалары «үүннэрэн» таһаарыахтара. Онон Кыадаҥда туһунан суруйарга бэлэмнэнэ сылдьыҥ», — диэбитигэр, мин «олох киинэҕэ уһулла сылдьар холхуос бэрэссэдээтэлин курдуккун дии» диэн хардарбытым.
Соторутааҕыта Петр Александровичтыын кэпсэтэрбэр ол түгэни ахтан ыллым: «Дьэ, оччолорго сөпкө да эппиккин. Улуускутун Кыадаҥда дорҕоонноохтук ааттатан эрэр. Аны, онно дьэдьэн плантацията буолан эрэр үһү дии. Ону суруйаары анаан оҥостон бу эрийдим». Петр Догоюсов ол кэпсэтиибитин өйдүүр эбит.
— Эн Айталина Томская тэпилииссэтин суруйаары эрийбиккин сэрэйдим. Кырдьык, бу күннэргэ киниэхэ суруналыыстар кэпсэтээри оҥостоллоро элбээтэ, — диэн бэлиэтээтэ баһылык.
Ааркалыы быһыылаах гараастан — тэпилииссэ
Сэбиэскэй кэмҥэ Кыадаҥда кыахтаах таһымнааҕын манна тутуллан турбут 504 кв. м иэннээх ааркалыы быһыылаах гараас туоһулуур. Сопхуос ыһыллыбытын кэннэ, гараас көҥдөйө эрэ хаалан турбут. Тимир тутуу буолан, дьаһаллаах киһи илиитигэр киирдэҕинэ, өссө да салгыы «тыын ылар» кыахтааҕын баһылык Петр Догоюсов толкуйдуу сылдьыбыт. Онтон биир үтүө күн, нэһилиэк дьоно мунньаҕынан быһааран, олохтоох толкуйдаах, түргэн-тарҕан туттуулаах Томскайдарга, бу гарааһы туһаҕа таһааралларыгар мэктиэлээбиттэр.
Айталина Томская биисинэскэ ылсыытын бастакы олуга уурулуннаҕа ити. Кулун тутартан урбаанньыт тэпилииссэтин туттаран саҕалаабыта. Ааркалыы быһыылаах буолан, икки мэндиэмэннээх оҥорорго толкуйдаабыт.
Оҕуруот аһыгар идэтийии
Айталина Томская идэтинэн биисинэстэн ыраах. Оройуон суутугар сэкирэтээрдии сылдьан, кэргэнин баҕа санаатын толорон, кини төрөөбүт дойдутугар тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанан барбыттар.
— Аҕабыт Артем Иннокентьевич сылгы иитиитинэн дьарыктанар баҕалааҕа. Хомойуох иһин, икки сыллааҕыта, эдэр сааһыгар, ыарахан ыарыыттан бу орто дойдуттан букатыннаахтык барбыта. Мин дьоҕус биисинэскэ ылсар толкуйдаах киһи, кэргэним саҕалаабыт дьыалатын салгыырга санаммытым.
2016 сыллаахха Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин иһинэн «Саҕалааччы фермер» диэн бырагыраама чэрчитинэн грант баарын билэн, оҕуруот аһын олордорго бырайыак суруйан, ситиһиилээхтик көмүскээбиппит. Биэс гектар сири ылан, хортуоппуй олордубуппут. Онтон 15 туонна хоруоппуйу ылбыппыт. Аны батарыы боппуруоһа турбута да, дьолго, кэпсэтии быһыытынан Бүлүү уолаттара Эдьигээҥҥэ тиийэн, Саҥа дьыл саҕана хортуоппуйбун батаран кэлбиттэрэ. Билигин биэс гектар сиргэ моркуоп, сүбүөкүлэ, сибиэһэй луук олордобут, — диэн кэпсиир урбаанньыт.
«Амсат эрэ, дьэдьэҥҥиттэн…»
Сотору кэминэн аатырбыт ырыа бу тылларын Айталина Томская биир дойдулаахтарыттан, онтон атын улуус олохтоохторуттан сотору-сотору истэр буолуоҕа.
Биисинэс боппуруоһугар ырааҕы, киэҥи толкуйдуур тыа сирин урбаанньыта дьэдьэн кини дьоҕус хаһаайыстыбатын сайыннарарыгар сүрүн төһүү күүһүнэн буолуоҕун туһунан бу курдук санаатын үллэстэр:
— Дьэдьэн сайыны быһа ас биэрэр. Алтынньыттан кулун тутарга диэри алта ый «сынньанар». Онтон сааскыттан саҕалаан, эмиэ алта ый аһын биэрэн барар. Биһиги саамай тымныы кэмҥэ эмиэ тохтоон ылабыт. Ол аата, ууга, уокка үппүтүн кэмчилиибит. Оттон кыһыны быһа үүннэрэр буоллахха, бастакынан, дьэдэьэн кыһыммытын тулуйара саарбах. Иккиһинэн, ууга, уокка, ититиигэ үтүмэн үбү ороскуоттуубут.
Оҕону иитии бастыҥ холобура
Билигин ыччаты гаджеттан, көмпүүтэртэн хайдах араарабыт диэн үгүс төрөппүт төбөтүн сынньар. «Уол оҕону иитии» диэн батсаап бөлөх кытта баар буолла. Онно сүрүн боппуруоһунан «Уолу хайдах хаһаайын гына иитэбитий?» диэн турар. Айталина Томская оҕолорун иитэр ньыматын кытта билсэн баран, туһугар, бэртээхэй маастар-кылаас эбит дии санаатым.
Улахан уол Айсен ХИФУ хайаны байытар факультетын иккис кууруһун бүтэрдэ. Былырыын Айталина Захаровна уолун өйөөн, кини кэскилин өйдөөн, пиэрмэр буолар туһунан докумуону толорторбут. Онон Айсен «Саҥа саҕалыыр пиэрмэр» быраагыраамаҕа хапсан, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ ыыппыт «Агростартап» граныгар киирсэн, ийэтин көмөтүнэн тэпилииссэни сайыннарыы бырайыагын суруйбуттар. Хамыыһыйа эдэр киһи кэскиллээх былаанын өйөөбүт. Онон Айсен Томскай 2 мөлүйүөн 700 тыһыынча солкуобай граҥҥа тиксэн, тэпилииссэ сайдыытын түстүүр хаһаайынынан буола түспүт. Билигин устудьуон-салайааччы түөрт үлэһиттээх: үс харабылы кытта биир киһи үүнээйини көрөр-истэр. Дьонун бэйэтэ салайар, кыһыннары үлэлиэхтээх тэпилииссэтин кыстыкка хайдах бэлэмниирин былаанныыр. Санаан көрүҥ, үөрэҕин бүтэриитэ, эдэр пиэрмэр төрөөбүт дойдутугар силиһин-мутугун номнуо тардыбыт, киэҥ толкуйдаах салайааччы буолан тахсар.
Ахсыс кылааһы бүтэрбит уолугар Айсааҥҥа ийэтэ сылгы иитиитин салаатын туттарар былааннаах. Ол инниттэн 70 гектар сири сылгы иитээри арендаҕа ылла. Сотору кэминэн, аны, сылгыларын атыылаһыаҕа. Бу аҕаларын Артем Томскай ыра санаа оҥостон иитиэхтии сылдьыбыт санаатын олоххо киллэрии буолар. Онон ийэ уолаттарын кытта аҕаларын баҕа санаатын толорорго дьулуһан, кини төрөөбүт Кыадаҥдатыгар тыа хаһаайыстыбатын сайыннарарга олохтоохтук ылыстылар.
Ити курдук, ийэ быһыытынан Айталина Томская оҕолоро атахтарыгар туралларыгар улахан олугу уурда. Биллэн турар, ийэлэрин кытта тэҥҥэ бааһыналарыгар, тэпилииссэлэригэр үлэлии сылдьар ыччаттар уустук үлэ ымпыгын-чымпыгын бэйэлэринэн билэллэриттэн, үүнэн-сайдан тахсалларыттан ордук үөрүү баар үһүө!
Үлэ сонун көрүҥэ
Дьоҕус биисинэс урбаанньыта Айталина Томская аныгы үйэ киһитин быһыытынан үлэтигэр социальнай ситимнэри хото туһанар. Ол курдук, кини сайыҥҥы кэмҥэ баҕалаах дьону үлэлэтэн, күннээҕинэн хамнастыыр эбит. Инньэ гынан кини арыйбыт батсаап бөлөҕөр үлэлиэн баҕалаах дьон элбэх.
— Иллэҥ кэмнэрин туһанан ким баҕалаах үлэ араас көрүҥүн толорон (уу кутуута, сыыс оту ыраастааһын уо.д.а.), күннээҕинэн хамнастаналлар. Холобур, биир гектарга моркуобу ыһыыга 25 тыһыынча солкуобайы төлүүбүн. Үлэҕэ ылсыбыт киһи бэйэтэ быһаарар: эбии киһи булан харчытын үллэстэр дуу, соҕотоҕун үлэлээн, бэйэтигэр ылар дуу. Гектар сиргэ уу кутарга киһи 2 тыһыынча солкуобайы аахсар. Онон сайыҥҥы сылаалаах үлэ хаачыстыбалаахтык ыытыллар.
… Кэрэхсэбилээҕэ баар, Айталина Томская нэһилиэгин дьонугар анаан «Биисинэс-кулууп» тэрийэн үлэлэтэр. Манна бэйэ дьыалатын арыйыан баҕалаах дьону мунньан, биисинэс-былааны оҥосторго, граннарга кыттыыга көҕүлүүр. Онон Чочу уонна Кыадаҥда нэһилиэктэригэр дьоҕус биисинэс сайдыытыгар кэскиллээх тосхол оҥоһуллар.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru