Биһиги уопсастыбабытыгар аҥаардас ийэлэр уонна аҥаардас аҕалар аҕыйаҕа суохтар. РФ сокуонугар «соҕотох аҕа» диэн статус суох. Биир эбэтэр хас да оҕотун бэйэтэ иитэр аҕа «соҕотох аҕа» диэн аатырар.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Соҕотох аҕа эмиэ аҥаардас ийэлэр ылар чэпчэтиилэрин, төлөбүрдэрин уонна судаарыстыбаннай мэктиэлэрин туһанар кыахтаах. Ону сэргэ, ийэлэрэ өлбүт буоллаҕына, аһатар киһи суох буолбутунан биэнсийэ ылыан сөп. Дьахтар оҕолорун кэргэнигэр хаалларар түбэлтэтигэр, аҕа алимены уонна оҕо босуобуйатын суутунан туруорсар бырааптаах.
Ол гынан баран, үксүгэр аҥаардас аҕалар: «Мин аҥаардас аҕабын, миэхэ көмөлөһүөхтээххит» диэн тэрилтэлэр ааннарын тоҥсуйа сатыы сылдьыбаттар, бэйэлэрэ бэйэлэригэр хаалан хаалаллар. Арай, кинилэр кыһалҕаларын билэр, өйдүүр уонна өйүүр тустаах тэрилтэлэр көмөлөһө сатыыллар. Ити материальнай өттө. Оттон санаа түһүүтэ, мунчаарыы, олох ыар охсуутун тулуйа сатааһын, мунуу-тэнии хас биирдиилэригэр баар. Бу мэһэйдэри хайдах туоруохха сөбүн туһунан психологтан сүбэ ыллыбыт.
Оҕолорум атын ийэни билиниэхтэрэ суоҕа
Василий, Дьокуускай к. олохтооҕо:
– Биһиги манна атын улуустан олохсуйаары көһөн кэлбиппит да, билигин кэлбэтэхпит да буоллар дии саныыбын. Кэргэним оҕолорун миэхэ хааллартаан, атын киһиэхэ кэргэн тахсыбыта.
Эр киһи соҕотоҕун туран хаалара бастаан ыарахан этэ. Дьолго, аймахтардаах уонна кэлэктииптээх буоламмын, улаханнык өйөөбүттэрэ уонна көмөлөспүттэрэ.
Оҕолорум оскуолаҕа үөрэнэллэр, сөп буола-буола ийэлэригэр бара сылдьаллар. Олорор уокуругум уонна Дьокуускай к. дьаһалтатын эпиэкэҕэ отдела төһө кыалларынан өйөбүл буолаллар. Соҕотох аҕалар түмсүүлэригэр киллэрэн, бэл сотору-сотору мунньахтарга ыҥыраллар. Онон сокуоҥҥа биһиэхэ сыһыаннаах туох уларыйыылар тахсалларын, туох итэҕэһин-быһаҕаһын дьүүллэһэбит.
Дьиҥэр, кимтэн эрэ көрдөһөрбүн, үҥэрбин-сүктэрбин сөбүлээбэппин. Төһө да оҕолорбор ийэлэрин солбуйбатаҕым иһин, туох кыалларынан барытын оҥоро сатыыбын, баар кыахпытынан олоробут. Иккистээн ыал буолар туһунан толкуйдуур солом да суох. Оҕолор ийэлэрин көрө сылдьан, атын дьахтары ылымматтара биллэр. Арай, улааттахтарына, хайдах буолуо эбитэ буолла. Билиҥҥитэ олох долгунун хоту устуһан иһэбит. Кылаабынайа, доруобуйа баар буолуон уонна үлэлээх буолуохпун наада.
Сорох көмөбүт үгэскэ кубулуйар
Алексей Осипов, Хатас с. дьаһалтатын ыччат бэлиитикэтигэр уонна спорка сүрүннүүр исписэлииһэ:
– Биһиэхэ «соҕотох аҕа» статустаах эр дьон син бааллар. Сорохтор оҕолорун эбээлэригэр-эһээлэригэр хаалларан, вахтаҕа үлэлии бараллар, атыттар ким туох идэлээҕинэн үлэлииллэр.
Дьаһалта көмөтө диэн тустаах социальнай тэрилтэлэртэн харчынан көмө ыларыгар көрдөһүү сурук оҥорон биэрэбит. Таҥаһынан-сабынан, оҕолорго канцелярскай табаарынан көмөлөһөбүт. Саҥа дьыллааҕы бэлэхтэри оҥорорбут үтүө үгэскэ кубулуйда.
Үп-харчы татымынан улахан көмөнү оҥорботохпут да иһин, кыһалҕалаах боппуруостарын быһаарарга бүттүүн турунан көмөлөһө сатыыбыт. Ол иһигэр, юридическай өттүнэн сүбэни-аманы биэрэбит.
Эмма Алексеева, дьиэ кэргэн уонна ыччат социальнай-психологическай өйөбүлүн киинин психолога:
– Киһи бу орто дойдуга олох араас очурдарын көрсөн ааһар. Ол киһи үөйбэтэх да өттүттэн кэлэн ааһыан сөп.
Араас төрүөтүнэн ийэ эбэтэр аҕа киһи оҕолорун соҕотох иитэр. Манна арахсан барыы, былааннаммакка хат буолуу, эдэр уол эппиэтинэһиттэн куотуута, ийэ эбэтэр аҕа быраабын быһыы, өлүү-сүтүү уо.д.а. киирэллэр.
Соҕотох төрөппүт социальнай-экономическай уонна социальнай-психологическай ыарахаттары көрсүөн сөп. Үксүн эр киһи дьахтартан арахсан барыытыттан, ийэ эбэтэр аҕа орто дойдуттан суох буолууларыттан оҕолор психологическай охсууну ылаллар.
Бу балаһыанньаҕа оҕону иитэргэ маннык төрүөттэр мэһэйдиэхтэрин сөп:
- Аҕа+ийэ+оҕо тутул ыһыллыыта;
- Ийэ киһи оҕотун иннигэр бэйэтин буруйданыыта;
- Оҕо аҕата суох хаалбытыгар бэйэтин буруйданыыта;
- Сүрүн төрүөт: ийэ киһи үлэтигэр үлүһүйэн, оҕолоругар аҕыйах болҕомто ууруута.
Кыыс уонна уол оҕо маннык быһыыны-майгыны атын-атыннык ылыналлар. Ону оҕолор тутта-хапта сылдьалларыгар, майгыларыгар-сигилилэригэр көрүөххэ сөп: оскуолаҕа киирэ илик уол оҕо хаппырыыстыыр, санаата оонньуур, төрүөтэ суох өсөһөр, чугас дьонугар мөкү сыһыанын биллэрэр. Кыргыттарга ньиэрбинэйдээһин, кэлэҕэйдээһин, бэйэҕэ эрэлэ суох буолуу баар буолуон сөп.
Соҕотох ийэ – аҕа оруолун, оттон эбээ ийэ оруолун толоро сатыыллара баар суол. Оччоҕо бу оҕо ийэ тапталыттан уонна аҕа аптарытыатыттан быһыллар. Өскөтүн аҕата баар эрээри, ийэтэ оҕолорун көрүһүннэрбэтэ – сыыһа.
Аҕа киһи суох буолбутун эбэтэр арахсан барбытын кэнниттэн оҕолорго да, ийэҕэ да соҕотохсуйуу аймалҕана (страх одиночества) үөскүөн сөп. Оҕоҕо кыра сааһыгар «невроз страха», «истерическэй невроз», обургу сааһыгар «невроз навязчивых состояний» биллиэхтэрин, обургу сааһын бүтүүтэ настарыанньата тута уларыйыан сөп. Бэйэ күүһүгэр, кыаҕар эрэлэ суох буолуу, туох эмэ табыллыбат түгэнигэр наһаа күүскэ бэйэҕэ ылыныы, биир саастыылаахтарын кытары алтыһарга ыарахаттары көрсүү, тапталтан кэлэйии баар буолуохтарын сөп.
Үксүн эр дьон тапталлара табыллыбатаҕын кистииллэр. Ийэ киһи оҕотуттан сылтаан иккистээн ыал буолуон куттанар.
Соҕотох хаалыыттан соҕотох төрөппүт куттанар, ол гынан баран, эрэлэ хаһан да уостубат. Өскөтүн дьиэ кэргэҥҥэ уларыйыы таҕыстаҕына, оҕолору кытары бииргэ ырытыллыахтаах. Холобур, аҕа киһи арахсан бардаҕына, оҕо буруйа суоҕун быһаарыллыахтаах, оҕону кытары аһаҕас уонна чиэһинэй кэпсэтии тахсыахтаах.
Оҕоҕо кыһамньылаах сыһыан баар, болҕомто ууруллар буоллаҕына, соҕотох да ийэҕэ-аҕаҕа дьоллоох оҕо иитиллэн тахсар.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru