Бэчээттэммиккэ эргиллэн: «Ильич уоттара» хаһыат, ыам ыйын 8 күнэ, 1976 сыл
– 19-с хайыһар биригээдэтин сэрииһиттэрэ 1943 сыл олунньу 22 күнүгэр, ол аата 33 сыллааҕыта Тимир маяк диэн тумулунан Ильмень күөлгэ киирбиттэрэ. Батальоннар уһун түүнү быһа Ильмень күөл мууһун устун быардарынан сыылан айаннаабыттара, – диэн кэпсээнин саҕалыыр Илья Семенович.
edersaas.ru
Мантан салгыы бу кыргыһыы кыттыылааҕа, сэрии уонна үлэ ветерана, коммунистическай үлэ ударнига, тохсус пятилетка бастыҥнарыттан биирдэстэрэ, Ньурбаҕа охрана отделын үлэһитэ, уруккута Кутана нэһилиэгин киһитэ Ксенофонтов Илья Семенович ахтыытын ситэрэн суруйабын.
– Эппитим курдук, Ильмень күөл мууһугар хараҥаҕа киирбиппит. Бу кэмҥэ отделением командира, мин уонна ботуруон таһааччылыын үһүөн сахалар этибит. Биһиги бу иннинэ Урал тыаллаах-хаардаах хайатыгар хайыһарынан эрчиллэн, буһан-хатан, 19-с хайыһар оһуобай биригээдэтэ буола үүнэн тахсыбыппыт. 12-с гвардейскай стрелковай корпуска бас бэринэрбит. Ол түүн биир тохтобул кэнниттэн, хайыы үйэ олунньу 23 күнүгэр сарсыарда 5 чаас саҕана командирым кэлэн кистээн сибигинэйэн: «Бу күөл уҥуор дэриэбинэлэр бааллар үһү, ону утуйа сыттахтарына, саба түһэн ылыахтаахпыт», – диэбитэ.
Бу биригээдэ хайыһарын 3 батальонугар барыта 2795 киһи баара. Итини мин командирбыттан истэр этим. Мин киниттэн ону-маны ыйытар этим. Командирым кыыһырар диэни билбэт, хата мэлдьи үөрэтэр-өйдөтөр эрэ этэ. Биһиги бирикээстэн 3 чааһынан хойутаабыт этибит.
Халлаан сырдаан барбыта. Биһиги иннибит диэки барарбытын эрэ билэрбит. Иннибитигэр төһө киһи барбытын, кэннибитигэр өссө төһө киһи иһэрин билбэппит. Халлаан лаппа сырдаан эрдэҕинэ, арай биһиги үрдүбүтүнэн ыам кумаарын саҥатын курдук буулдьа ыйылаан олорбот дуо? Ыраах баҕайы биэрэк торума сутаас курдук харааран көһүннэ. Күн тахсан эрдэҕинэ, немецкэй разведчик самолет үрдүбүтүнэн эргийэн барбыта. Биһиги, туран сүүрэ-сүүрэ сыылабыт. Биэрэкпит син лаппа көстөр буолбута. Буулдьа ыйылыыра, снаряд дэлбэритэ барара сүрдэнэн барбыта. Арай биирдэ өйдөөн истибиппит, мотуор тыаһа куугунуур. Өйдөөн көрө түһэн ылбытым, арҕаа диэкиттэн немец биэс уонча «Ю-88» бомбардировщик самолеттара уонна истребителлэрэ биһиги үрдүбүтүгэр кэлэн фашист хара дьайдаах «ардаҕынан ардаабытынан» бардылар. Дьэ онно этэ күн-ый көстүбэт курдук бомба хара торҕо буруотун ортотугар өлөн эрэр дьон ынырык хаһыылара-ыһыылара, ууну кытта өлүктэр үөһэ ыһыллыыларын ынырык көстүүтэ! Хаһан бомба илдьи түһүөн билбэккэ туохха да хорҕойор сирэ суох килэҥ муус үрдүгэр хаптайан эрэ биэрэргэ тиийэрбит.
Өстөөх бомбатын бүтэрэн, аны араас калибрдаах пулеметунан ытыалаан куһуйбута. Ол сырыттахтарына биһиги аттыбытыгар «Максим» пулемет ротата 2 самолету умаппыта. Бомбалааһын бүттэ да биһиги тыыннаахтар ойон туран атаакалаабытынан барбыппыт. Ол баран иһэн көрдөхпүнэ, бомба илдьи түспүт сиригэр эҥин-араас омук дьоно үрүҥ күнтэн сүтэннэр, ууга тимирэн эрэр этилэр. Онтон абарбыт иһин хайаныллыай, ааһа туруллара.
Күнү быһа бомбалааһынтан биһиги айаммыт тохтуура үгүс этэ. Күн киэһэриитэ биэрэккэ тиийбиппит. Бэрт улахан дэриэбинэ баара. Онно өстөөх улаханнык бөҕөргөтүммүт үгүс ахсааннаах дзота көстөрө, хас тирэх аайы 5-6 станковай пулемет уота кытыастан олороро. Үөһэттэн бомба уота холбоһон, киһи-киһитин билсибэт курдук хара буруо оргуйан олорбута. Ол быыһыгар киһи хаһыыта, бомба тыаһа барыта холбоһоннор, биир кэм ньиргийэн олорбута. Иннибитигэр өстөөхтөр төһө да уотунан тибиирэ сыппыттарын, үөһэттэн самыыр курдук бомба түспүтүн да иһин, киэһэ буолуута дэриэбинэни син-биир ылбыппыт.
Блиндаж иһиттэн немецтэр илиилэрин ууммутунан тахсаллара. Билиэҥҥэ түбэспит немецтэр ортолоругар власовецтар эмиэ бааллара. Биһиги өлөр куттал диэни олох да билбэккэ эрэ, өстөөҕү кыайар, сир үрдүттэн суох гынар эрэ санаалаах баран испиппит. Кэлин, дэриэбинэни ылан баран, бэрэбиэркэ буолтугар, биһиги ротаттан 2 киһибит суоҕа, олортон биирэ связиспыт этэ. Итини мин таһыттан көрө эрэ сылдьыбатаҕым, биһиги, артиллерия дьоно, эмиэ биир туспа соруктаахпыт. Хаһан наада буолла да, винтовка уонна граната уотун аспытынан сылдьыбыппыт. Биһиги, үөһэ этиллибит үс саха, биэрэккэ үһүөн тыыннаах тахсыбыппыт. Күнүс ириэрии буолбут быһыылааҕа: чалбах олус тахсыбыт этэ. ПТР волокушатын, бэл хаатыҥкабытын нэһииччэ соһон иһэр этибит. Манан мин биир күннээх Ильменнээҕи охсуһуум бүтэр, – диэн Илья Семенович сэһэнин түмүктээбитэ.
Илья Семенович сэрии кэнниттэн Братскай ГЭС-кэ хаалан, үлэлээн баран дойдутугар кэлэн, Амакинскай экспедицияҕа алмаас көстөрүн саҕана үлэлээбит эбит.
Вера Егорова, «Ильич уоттара» хаһыат, ыам ыйын 8 күнэ, 1976 сыл
Бэчээккэ бэлэмнээтэ Анетта Егорова