Тыла сүппүт омук эстэр. Сахабыт тыла буомуран, судургутуйан иһэриттэн тыл үөрэхтээхтэрэ долгуйаллара оруннаах.
Дьиҥинэн, эдэрбэр таах, киэҥ халлаан киһитэ буолааччы этим да, дьэ, сонун, дьэрэкээн тылы өйдөөн хааларым. Сахабыт тыла оһуордаан, ойуулаан этэр кыаҕын сөҕөрүм.
Биир киһи кэпсиирин өйдүүбүн. Көтөх Көстөкүүн диэн этэ. Оскуоланы саҥа бүтэрбит сылбар этэ.
«Лэкэй Бааччах күөлүн мууһа онон-манан сыбыдыалламмыт ырбыытыгар уонча күөкэгэр олорорун көрөммүн, дыбдыык хонуунан сыыллан, үөмэн киирэн, хамсалаах табах быстыҥа холбоон баран, “батыгыр”, “батыгыр” гыннардым», — диир. Оннук кэпсээни истээччи киһи хараҕар ойуулаан көрөр. Билиҥҥи сааһыт ону: “Моонньоҕотторго хонуунан үөмэн киирэн, хоһулаан баран, дүппүлүөттээн саайдым”, — диэх этэ.
“Ый былыт үрдүгэр төрөөтө”
Дьаҥ-дьаһах турарын ый үргэллиин алтыһар кэминэн билгэлииллэрэ.
Кыһыҥҥы каникул этэ, быһыыта. Оскуолаҕа киирэ иликпин. Онно абаҕам Ыгым Баһылайдаахха Балык Хатарбыкка хоно сытабын.
Абаҕам таһырдьаттан киирдэ. Кинини кытта оргуйан киирбит тымныы туман наара ороннор анныларын диэки киирэн симэлийдэ. “Ыччака! Ый былыт үрдүгэр төрөөтө!” — диэтэ абаҕам. «Бэйи эрэ, ый сулуһу төрөппүтэ дуу?» — диэн муокас санаа элэс гынна. Чылыр соммун хаҕыдахтанан, бэргэһэбин оройбор уурунан, дьиэ таһыгар обургу уолаттары кытта тахсан көрдүм да, тугу да өйдөөбөтөҕүм. Хата: “Кыбыылаах окко ыттара төрөөбүтүн этэллэр эбит”, — дии санаабытым. Тоҕо онно ый кыттыста? диэх курдук санаа баара.
Абаҕам ыарахан майгылаах киһи этэ. Чурапчы колхуостарын хоту көһөрүүнү улахан сыыһа дьаһалынан ааҕара. Онтон өһүргэнэн, дойдутугар кэлэн да баран, колхуоҺун олоҕор, бөһүөлэктэн ойуччу, өлүөр дылы олорбута. Быыбар хамыыһыйата бэйэтэ кэлэн, дьааһыкка уктардахтарына биирдэ быыбардыыр этэ. Биир да тылы саҥарбат, быһаарыы биэрбэт киһини хайыахтарай? Сатаан сэмэлээбэттэр да быһыылааҕа. Уолаттара бороохтуйан баран, бөһүөлэккэ дьиэ туппуттара да, оҕонньор өлүөр диэри кыайан көспөтөхтөрө. Оҕонньор, бэл, уот киллэртэрбэтэҕэ, фермаҕа киирэн турарыттан мончуор таах тардан биэриэн сөбө эрээри.
Ыгымнар диэн аатыраллара
Абаҕам аатынан дьиэ кэргэн бары Ыгымнар аатыраллар этэ. Убайдарым “Ыгым уолаттара” диэн өһүргэстээх ааттаах этилэр. Биһигини дьон истэллэригэр “Ыгым” дэттэрбэт этилэр да, куруук кистии “Абаҕабыт Ыгым Бааһа” диирбит. Оҕонньор өлбүтүн кэннэ тута Ыгым аата сүтэн барбыта. Өһүргэнэр буоланнар буолуо. Уйбаан диэн убайым “Грознай” буолан хаалбыта. Ыгым диэнтэн өһүргэннэр да, Грознайыттан өһүргэммэт. Убайым Бааскаттан биирдэ: “Хата, эн Ыгым Бааһа тоҕо дэммэккин?” — диэн ыйыттым ээ. Онно этэр: “Наһаа баҕарабын да, ким да Ыгым Бааһа диэбэт, киһи кыһаннаҕына». Дьэ, оннук.
Хос ааты бэрсии
Итинэн сиэттэрэн, сахалыы хос аат бэрсии биһиги омук быһыытынан уратыбыт быһыылаах дии саныыбын.
Аны, сир-сир аайы, дьикти хос ааттаах дьон бааллар ээ. Киһи сатаан быһаарыытын өйдөөбөт. Биир Ньурба киһитэ доҕордоох этим. Ол киһи аҕата Халыҥ Өлөксөй эппитэ: “Атаһа Сондор Арамаан диэн ааттаах”. Үчүгэй баҕайытык иһиллэр. Ону Багдарыын Сүлбэҕэ эппитим. Оччолорго Багдарыын сүлбэ сахалыы дьон аатын чинчийэрэ. Кырдьаҕас сэҥээрэн: “Арааһа, моҥуол төрдүлээх быһыылаах”, — диэбитэ уонна тута картотекатын хаһан, “сондор” диэни булан ылбыта.
Ымыйах от силиһэ абыраабыт
Уончалаахпар этэ. Дулҕа сайылыкка ийэм дайааркалыырыгар көмөлөһө сылдьабын. Ыам быыһыгар от-маһы ойуулуубун. Үөнүнэн-көйүүрүнэн оонньуубун. Үксүн ураһа аннынааҕы күөлгэ күөгүнэн, истикилээҥкэ харчааҕынан салгыбакка мундулуубун. Биир күн ийэм, күнүскү ыам иннинэ: “Титииктээх сайылыгы көрөн кэлиэххэ эрэ”, — диэн, миигин илдьэ барда. Суолбут төрдө “Биэрэ Көлүкэтинэн” баар эбит. Көлүкэ аттынан ааһан истэхпитинэ ийэм: “Сыллыай, көр эрэ, бу ымыйах от баар эбит”, — диэтэ. Мин соччо бүдүүлээн “субу манныккын эбит ээ” диэбэтэрбин да, ньамах быыһынан көрдөх буоллум. Ийэм түргэнник хааман иһэн кэпсии истэ: “Саҥа кийиит буолан сылдьаммын, уубун сөбүлээбэккэ, ыалдьан өлө сыспытым. Үрэх уутугар улааппыт буолан, күөл уутун ылыммат эбиппин. Дьүдьэйэн бардым… оҕо куоттардым… тииһим, баттаҕым түһэн барда… уҥуохтаах тириим эрэ хаалла… түүн ааттаахха утуйдахпына да, эргэ өтөх сытыйбыт уулаах умуһаҕар өлбүт дьон уҥуохтарын түһээн көрөн, куттанан уһуктабын. Ол иэдэйэн эрдэхпинэ, Ондуруоһап Гуоса ийэтэ эттэ: “Бу оҕо иэдэйээри гыммыт, бээрэ, (ийэм куолаһын уларытан, эмээхсини үтүктэр) “мэллээх иһиппэр” ымыйах от силиһэ баар этэ, аҕалыҥ эрэ”.
Ол аата “маллаах иһити” этэр эбит. Туоһунан хаппахтаах, иистэнэр тээбириннэрин эҥин хаалыыр иһитэ. Дьэ, уонна ол ымыйах от силиһин бурдук курдук бытарытан, бороһуок оҥорон, ууга оргутан, сынньылыйа сылдьар убаҕас хааһынан хас да күн аһатан эмтээбит. Ийэм тута сэниэлэнэн, аһыыр-сиир буолбут, тута эттэнэн, иҥин хаана кэйэн барбыт. Этэ-сиинэ күөл уутун ылынар буолбут, доруобуйата көммүт.
Ийэм чочумча, тугу эрэ санаан ылар курдук, саҥата суох хааман иһэн: “Бука бары суох буолуоххут этэ, арааһа, онно ОндуруоҺап эмээхсин эмтээн, өрүттүбэтэҕим буоллар”, — диэн эбэн этэн, кэпсээнин түмүктээбитэ.
Аны, кэпсээнтэн кэпсээн буоллун. Кыһын оскуолабытыгар “прикладной искусство быыстапката” диэни оҥордулар. Мин, оччолорго хоро салаҥ муҥутаан, тугу да бооччойо сатаабатым. Бэйэм туспа эйгэлээхпин быһыылаах, уһанарга сорудах эҥин куойабар-маҥкыбар охсуллубат. Балтым Туутукка кутукунатан, ийэбит хаары үрдүнэн чараҥтан тоҥ хатын туостаах чууркатын эрбээн, оҕо курдук көтөҕөн аҕалан, ириэрэ уурда. “Хата, бэрт баҕайытык манныгар хастанар эбит ээ, — дии-дии туостаан ылла, — дьэ, манан аны “мэллээх иһит» тигэбин”, — диэтэ. Балтым төһө көмөлөһөн көдьүүстээбитин өйдөөбөппүн. Бука, суох буолуо. Кылынан сап хатан, тигэн, хаппахтаан, сүрдээх сиэдэрэй иһити айан-тутан таһаарда.
“Мэллээх иһит”
Балтым быыстапкатыгар барарыгар мин кумааҕыга (хайа аанньа буочардаах киһи) “Мэллээх иһит” диэн ааттаан, суруйан адаарытан кэбистим. Быыстапка кэннитэн балтым барахсан грамота ылан, үөрэн ахан, хараҕа килэпэчийэн кэллэ, бары да үөрүү-көтүү буоллубут аҕай. Быраатым Киэсик грамотатын хаба тардан ылан ааҕан доргутта. Онтубут, соһуйуохпут иннигэр, «За работу “Мэһэмээн” диэн буолан кэллэ. Жюри “Мэллээх иһит” диэни өйдөөбөккө, “мэһэмээн” диэбит буолан таҕыста. Дьэ, күлүү бөҕө буоллубут. Оччолорго Мэһэмээн Мандылымыан диэн быыкаа уҥуохтаах оҕонньор баар этэ. Бука, ону санаатахпыт.
Дьэ, ити курдук “ымыйах от” уонна “мэллээх иһит” өйдөбүлэ ийэм барахсаны кытта холбуу өлбөөдүйбэт. Сааһырдаҕым аайы, эбии киэркэйэн иһэр курдук. Ол да иһин, бу күҥҥэ үөлээннээҕим Этэпээт отоһут көмөтүнэн, түөрт уонча сыл ааспытын кэннэ ымыйах от силиһин, дьэ, илиибэр тутан, амсайан көрдөҕүм. Санаабар, бу от суоҕа буоллар, баҕар, ийэм этэринии, суох буолуом да этэ. Норуот үйэлэргэ чочуйбут үүнээйинэн эмтэнэр ньымалара симэлийэн испиттэрэ буоллар…
Төрөөбүт тылбыт туһунан санааттан сиэттэрэн, уруккуну-хойуккуну санаан ыллым.
Төрүт тылбыт, “кымыс сыттаах, кустук өҥнөөх” сахабыт тыла өрүү баар буоллун, сайда турдун!
Дьөгүөр Һэрэмээт
Садын сирэ.