“Куоркун хамаандатын” Далбар Хотуттара ( II чааһа)
II. Ахсаан уонна тустуу
“Кэлин санаан көрдөххө, учуутал үлэтин түмүгэ ханнык кэмҥэ үлэлээн ааспытыттан эмиэ тутулуктаах буолуон сөп эбит. Киhи үксэ бэйэтин кэминэн олорор. Онон, төрөппүт эмиэ ол кэм ирдэбилиттэн тахсан, оҕотугар сыал-сорук туруорар.
Мин көлүөнэм, үйэбит социализм идиэйэтэ дьон өйүн-санаатын уhугуннарбыт, үөрэх, сайдыы суолун өйдөөбүт кэмигэр аастаҕа. Бэйэм төрөппүттэрим, ХХ үйэ саҕаланыытыгар төрөөбүт, олох тулаайах, үөрэх диэни билбэтэх дьон, биhигини «үөрэниҥ, муҥ саатар холкуоска көлөhүн күҥҥүтүн аахсар, илии баттыыр дьон буолуо этигит», — диэн, икки аҥаар көстөөх сиргэ ыалга дьиэлээн, үөрэххэ ыыппыттара…”, — диэн ахтар, саха биллиилээх дьонун – Ил Түмэн бастакы спикерин, юрист Афанасий Илларионовы, атомщик-физик Иоган Максимовы, Новосибирскайга “Вектор-Бест” институту төрүттээбит Алексей Аммосовы, биллиилээх травматолог-быраас Василий Божедоновы, олимпийскай чөмпүйүөннэри Роман Дмитриевы, Павел Пинигины, номоххо киирбит тустуук Сахааччаны, уо.д.а. математикаҕа үөрэппит, Улуу тириэньэр Дмитрий Петрович Куоркуннуун биир санаанан үлэлэспит Саха АССР үтүөлээх учуутала, быйыл 90 сааһын туолбут Екатерина Семеновна Лукина.
Бүтүн Арассыыйа үрдүнэн “2020 сыл бастыҥ оскуолата” ааты ылбыт Чурапчытааҕы Д.П. Коркин аатынан спортивнай интэринээт-оскуола бэтэрээн-учуутала, САССР учууталларын IV, ССРС учууталларын III сийиэстэрин дэлэгээтэ, “Бочуот Знага” уордьан кавалера, оҕо эрдэҕиттэн ааттыын да Чаҕылыыс — Екатерина Семеновна Лукина – “Куоркун хамаандатын” Далбар Хотуттарыттан биир саамай чаҕылхайдара.
“Биһиги учууталбыт, сүүһүнэн ахсааннаах үөрэппит оҕолоро саха норуотун дьылҕатын киэргэтэн, аар саарга аатырбыт ситиһиилэринэн, олоҕо киэркэйэр. Ол курдук, биһиги кылааһынньыкпыт олимпийскай чөмпүйүөн Павел Пинигин, бастакы олимпийскай чөмпүйүөн Роман Дмитриев, номоххо киирбит Сахаачча.., сүүһүнэн ахсааннаах ССРС спордун маастардара, күн бүгүн Сахабыт сирин норуотун хаһаайыстыбатын араас салааларын төһүү үлэһиттэрэ бука бары ахсааҥҥа Екатерина Семеновнаҕа үөрэммиттэрэ… Күндү киһибит Екатерина Семеновна, таптыыр кэргэҥҥинээн ытыктабыллаах Сергей Григорьевичтыын норуоккут кэнчээри ыччатын чэчирии сайдыытыгар олоххутун анаабыккыт үтүө түмүктэринэн дьоллонон, оҕолоргут, сиэннэргит тапталларыгар уйдаран, өссө да уһуннук, этэҥҥэ олоруҥ. Таптыыр учууталбыт, оҕо сааһыҥ доҕотторо ааттаабыт таптал ааккынан
Чаҕылыыс, чаҕылыйа тур!!!”.
Ытыктыыр, таптыыр учууталларын интэринээт-оскуола 1970 сыллааҕы выпуһа, бу курдук, истиҥ-иһирэх тылларынан эҕэрдэлиир.
“Үчүгэй төбө кыайыы 50 бырыһыанын быһаарар!”
— диир эбит Екатерина Семеновна математикаҕа биир бастыҥ үөрэнээччитэ, олимпийскай чөмпүйүөн Роман Дмитриев. Чахчыта да оннук буоллаҕа. Ону, Екатерина Семеновна кэпсээниттэн өйдүөххүт дии саныыбын. Кини үөрэнээччилэрин бука барыларын, бэйэтин төрөппүт оҕолорун курдук, “оҕолорум барахсаттар”, — диир.
— Пединституту бүтэрэн баран, отуттан тахса сыл ахсаан учууталынан бэйэм дойдубар Чурапчыга икки орто оскуоланан үлэлээбитим. Бастаан Дириҥ орто оскуолатыттан саҕалаабытым, ити 1955-66 сылларга, онтон 1966-67 үөрэх дьылыттан Чурапчы интэринээт-оскуолатыгар учууталлаабытым.
Киһи сөҕөрө баар, бу икки оскуолаҕа саҥа орто оскуола буолар сылларыгар түбэһэн, икки оскуола бастакы выпустарыгар үлэлээбиппин. Аны иккиэннэригэр Дмитриевтар диэн киһи үйэлээх-сааһын тухары өйдүү-саныы сылдьар оҕолорун үөрэппит эбиппин. Дириҥҥэ Николай Михайлович Дмитриевы, спортивнай оскуола-интэринээккэ Роман Михайлович Дмитриевы. Ол гынан баран, оҕолорум барахсаттар, киһи хомойуох, иккиэн билигин күн сиригэр суохтар, саастарынан уонча сыл араастаһаллара.
Коля Дмитриев диэн дэгиттэр талааннаах, киһи барыта сэргиир, сөбүлүүр оҕотун үөрэппитим… Дьиҥинэн, Коля пединститутка физмат факультетыгар киириэхтээх этэ. Оскуолаҕа учүгэйдик үөрэммитэ, кылаас биир бастыҥ математига этэ. Сэрии сылларыгар хоту көһөрүллүүгэ сылдьан, төгүрүк тулаайах хаалан, интэринээттээҕин иһин Культпросветучилищеҕа киирэн хаалбытын кэлин билбитим… Култуура үлэһитэ буолан, бастаан Мэҥэ Хаҥаласка, Сунтаарга, онтон олохтон барыар диэри Мэҥэ Хаҥаласка олус тахсыылаахтык, бары дьоҕурун ууран туран, дьон өйүттэн-санаатыттан сүппэт гына үлэлээбитэ. Оҕолоро аҕаларын туһунан кэриэстэбил кинигэ таһаарбыттара…
Чурапчытааҕы оҕо спортивнай орто оскуолатын бастакы выпуһугар кылаас салайааччыта буолбутум, бу кылааска 1966-67 сс. 23 оҕо үөрэммитэ, онтон сүүрбэтэ чулуу тустууктар, тустуу диэн баран «муннукка ытаабыт» дьон диэххэ сөп. Ону Дмитрий Петрович Коркин бэйэтин ураты талаанын, ис дууһатын, кыаҕын ууран туран ситистэҕэ. Кылааспар бастыҥ математиктарым Роман Дмитриев, Рома Шамаев, Рома Неустроев, Саша Аргунов, Руслан Дьячковскай, Дуня Барашкова, уо.д.а. уруокпар тирэх буолар, дэбигис өйдүүр дьонум этилэр.
Манна саха норуотугар номоххо киирбит Николай Захаров-Сахаачча, Владимир Андросов, Прокопий Шестаков, Афанасий Габышев, Афанасий Матвеев, Дмитрий Неустроев, Василий Уваров, о.д.а. үөрэммиттэрэ. Кылааска 3 кыыс баара: Дуня Барашкова, Люба Тимофеева, Ньургустаана Егорова.
Роман Дмитриев кылаас бастыҥ үөрэнээччитэ, математига, спортсмена, барытыгар бастакы сылдьар көрсүө-сэмэй уол Эдьигээнтэн кэлэн үөрэммитэ. Үөрэнээччи, табаарыс быһыытынан хара маҥнайгыттан сөбүлэппитэ. Уҥуоҕунан үгүстэртэн кыра, көрсүө сирэйдээх-харахтаах, тулуурдаах, дьаныардаах этэ. Тустуу албастарын хайаан да баһылыыр, билэр баҕалааҕа. Ол да иһин киниэхэ ситиһии кэллэҕэ. Сыраны-сылбаны эрэйэр унньуктаах уһун дьарык, өйү-күүһү таба туһаныы түмүгэ буоллаҕа. Рома “үчүгэй төбө кыайыы 50 бырыһыанын быһаарар” – диир эбит этэ.
Уолаттар бары тус-туспа кистэлэҥнээхтэрин, сөбүлээн туттар албастаахтарын истэрим. Сахаачча илиитигэр олус күүстээх, “таба харбаатар эрэ – бүтэҕин, кини ытаччатын араараллара уустук ини” дииллэрэ. Дмитриев, Андросов, Аргунов, Шестаков сымсалара, түргэннэрэ, Матвеев тулхадыйбат күүһэ, “чувствота” — ол туһунан дьон кэпсэтэрин билэрим…
Дмитрий Петрович үгүс элбэх саҥата суох, оҕолору хайдах эрэ спортка угуйара, ис сүрэхтэриттэн сөбүлээн, таптаан туран дьарыктаналларын ситиhэрэ. Оттон оҕолорум эмиэ бары да ыһа тоҕо сылдьар кэпсээнэ суох дьоннор, арааһа Дмитрий Петровиһы үтүктэллэрэ, олус дуоспуруннаахтык тутталлара. Дмитрий Петрович күрэхтэһиигэ барар уолаттартан учебниктарын илдьэ сылдьалларын ирдиирэ, оттон учууталлар оҕолорбутугар сорудах биэрэрбит.
1970-с сыллаах выпуска, спортивнай интэринээт-оскуола остуоруйатыгар эмиэ умнуллубат суолу хаалларбыт оҕолорго үлэлээбитим. Манна иккис олимпийскай чөмпүйүөн Павел Пинигин үөрэммитэ. Кэргэнниилэр иккиэн олимпийскай чөмпүйүөн буолуулара аан дойду олоҕор, арааhа, үгүhэ суох буолуохтаах. Мария — киргиз омук кыыhа, биhи киэн туттар кийииппит, быhый атах, үтүө-кэрэ киһи.
М.Друзьянов, П.Пинигин, Н.Корякин, В.Семенов, Н.Жирков, Н.Гурьев, К.Максимов, В.Винокуров, И.Свинобоев, В.Семенова, уо.д.а. оскуола саҕаттан салайар-тэрийэр дьоҕурдарын туhанан улахан тэрилтэ салайааччылара буолбуттара. Оскуолаттан биллэр-көстөр, дьаhаллаах Татьяна Гоголева оҕо эрдэҕиттэн лиидэр, «Хотугу сулус» диэн оҕо талаанын таба тайанарыгар олус табыгастаах үлэни тэрийэн ыытарын саха дьоно бары хайҕыыбыт. Кыргыттарым бары да сатабыллаах үлэhиттэр, үтүөкэннээх дьиэ хаhаайкалара.
Оҕолорум барахсаттар, «мин оҕом саары чаккылаах» диэбиккэ дылы, эҥкилэ суох дьон буолан сылдьаллар, дьоҥҥо-сэргэҕэ сиэрдээх сыhыаннаахтар диэн саараабакка этэбин.
* * *
Кырдьыга да оннук. Бэйэлэрин кэмнэрин оҕолоругар – 20-30-с сылларга төрөөбүт, автономияны ылыммыт эдэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин ыччатыгар, олох, кэм ирдэбилинэн, үөрэх, наука, сайдыы аартыктара арыллан истэхтэрэ. Кинилэр ортолоруттан, бу Екатерина Семеновна курдук учуутал идэтин талбыт дьон, үрдүк профессиональнай таһымнарынан, киэҥ билиилэринэн-көрүүлэринэн, олоххо уопуттарынан уонна, биир саамай сүрүнэ — киһи быһыытынан үтүө хаачыстыбаларынан, үөрэнээччилэригэр дьайыылара өссө күүһүрдэҕэ. Ол да иһин кини үөрэппит оҕолоруттан аан дойдуга тиийэ биллэр ааттаах-суоллаах, ситиһиилээх, төрөөбүт дойдуларыгар туһалаах дьон үүнэн таҕыстахтара.
Сүрүн хаартыскаҕа: Педагогическай үлэ бэтэрээннэрин кэмпириэнсийэтигэр. Чурапчы с. 1983 с.
Татьяна МАРКОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
