Өрөспүүбүлүкэҕэ муус устар бастакы өрөбүлүгэр Аҕа күнэ 1999 сылтан бэлиэтэнэр. Оттон 2017 сылтан муус устар иккис өрөбүлүгэр Уол оҕо күнэ бэлиэтэнэр буолбута.
edersaas.ru
Билиҥҥи эр киһи, дьиэ кэргэн аҕа баһылыга бигэ тирэхтээх, үктэлэ, аартыга чиҥ уонна киэҥ буолар. Хас биирдии омук таһымын бэлиэтэ — эр киһитэ, кини олоххо ирдэбилэ, олоҕу көрүүтэ, айылҕаны, эбэни кытта сибээһэ. Эр киһинэн норуот сыаналанар: кини тубарсыйан, кэхтэн эрэрэ дуу, сайдыы таһымыгар тахсан эрэрэ дуу, эбэтэр кэлэр кэмҥэ буолар уларыйыыларга олук уурсара дуу, уурсубата дуу.
Эдьиий Дора.
Кэнники кэмҥэ уопсастыбаҕа аҕа, эр киһи оруолун үрдэтии боппуруоһа сытыытык турар. Ааспыт үйэҕэ дьахтар тэҥ бырааптанан, үгүс хайысханан эр киһитээҕэр инники күөҥҥэ тахсан, айылҕаттан анаммыт оруолларын атастаһыах курдук буолбуттара. Ол бөрүкүтэ суох содуллаах буолбута көстөн, уопсастыбаҕа билигин эр киһини өйүүр хамсааһыннар бараллар.
Улуустарга, нэһилиэктэргэ, оскуолаларга аҕалар түмсүүлэрэ бааллар. Кинилэри Аҕалар лигалара сүрүннүүр. Аҥаардас аҕалар түмсүүлэрэ үлэлиир. Оттон Дьокуускай куоракка былырыын Аҕа сүбэтэ тэриллибитэ. Бэрэссэдээтэлинэн “Водоканал” тэрилтэ салайааччыта, алта оҕолоох аҕа Анатолий Кырджагасов талыллыбыта.
Аҕа сүбэтэ үлэтин тэтимнээхтик саҕалаата. Араас күрэхтэһиилэри, төгүрүк остуоллары, тэрээһиннэри ыытан, көхтөөх эр дьону түмэ тарта. Биир бырайыактарынан Ленин болуоссатыгар хаҥкылыыр каток арыйан, иккис сылын үлэлэппиттэрэ буолар. 50-ча көхтөөх эр дьон түмсэллэр, уонтан тахса актыбыыс нэдиэлэ аайы көрсөн, сүбэлэһэллэр.
“СҮРҮННҮҮР КҮҮС НААДА”
Сүбэ биир көхтөөх киһитинэн Николай Мартынов буолар. Кини “Арена-31” диэн уопсастыбаннай тэрилтэ, ыччат киинин салайааччыта. Уопсастыбаннай үлэнэн дьарыктанарын сөбүлүүр, киһини сайыннарар, элбэҕи биэрэр, диир.
— Биһиги сүбэбит сыала-соруга – дьиэ кэргэҥҥэ аҕа оруолун үрдэтии, эр киһи оҕону иитиигэ толору кыттыгастаах, эппиэтинэстээх буоларыгар көмөлөһүү. Үксүгэр аҕалар көрсөн мунньахтаан баран, тарҕаһан хаалаллар, ол барыта кумааҕыга эрэ хаалар. Барыларын түмэр, сүрүннүүр, үлэ торумун ыйар күүс наада. Биһиги оннук үлэни ыытабыт, өссө кэҥэтэн иһиэхпит.
Түмсүүбүтүгэр сааһырбыт, атахтарыгар турбут да, эдэркээн да аҕалар, ону тэҥэ, өссө аҕа буола илик уолаттар бааллар, дьахталлар да көмөлөһөллөр. Кими да туораппаппыт, сүрүнэ, биһиги көрүүбүтүн үллэстиэхтээхтэр.
— Аҥаардас аҕалар куоракка төһө элбэхтэрий?
— Былырыыҥҥы ааҕыынан, Дьокуускайга 300-чэ аҥаардас аҕа баар диэн биллибитэ, ол эрээри, ити испииһэк, баҕар, ситэтэ суоҕа буолуо. Эр дьон муҥатыйар, көмө көрдүүр диэни билбэттэр. Кинилэргэ наар үлэ, ас-таҥас айдаана, оҕону иитии кэнники миэстэҕэ тэбиллэр. Кыаммат ыалларга ханнык социальнай көмө баарын да билбэттэр. Манна да диэн эттэххэ, “аҥаардас аҕа”, “аҥаардас ийэ” диэн статус суох. Ол иһин кинилэргэ анаммыт көмө да суох. Арай, кыаммат-тиийиммэт буоллахтарына эрэ, уопсай уочарат быһыытынан, тиксиэхтэрин сөп.
Биһиги, бастатан туран, босхо юридическай сүбэлэри биэрэбит. Былырыын киин куорат социальнай управлениетын, Аҥаардас аҕалар түмсүүлэрин кытта бу тиэмэҕэ төгүрүк остуолу ыыппыппыт. Сүрдээҕин сэҥээрбиттэрэ, ыйытыылар билигин да киирэ тураллар. Бу аҥаардас аҕалар түмсүүлэрин тэрийбит Иннокентий Спиридоновы, дьахталлар, ийэлэр түмсүүлэрин, оскуолаларга баар сэбиэттэри кытта биир тылы булан үлэлиибит.
ДЬАХТАР УОННА ЭР КИҺИ…
— Эн санааҕар, эр киһи, аҕа оруола тоҕо мөлтөөтө?
— Дьахтар оруола үрдээн дии саныыбын. Дьахтар тэҥҥэ үлэлиир, дьиэ кэргэни хааччыйар, кыайар-хотор буоллаҕына, кэргэнэ эр киһилии майгытын сүтэрэн, итинник быһыыга үөрэнэн, сүрэҕэлдьээн барар. “Кыайар буоллаҕына, үлэлээтин ээ” диэбит курдук.
— Оччоҕо дьахтар төрүт мөлтөх буолуохтаах дуо?
— Дьахтар өйдөөх, муударай буолуохтаах. “Мөлтөх” дииртэн туттунуом этэ. Кини күүстээх, кыайар-хотор да буоллаҕына, онтун соччо биллэрбэт, кэргэнин өрө тутар, киэн туттар, ол буолар дьахтар өйө, күүһэ. Оччоҕо кэргэнэ кини туһугар тугу баҕарар гыныан сөп. Дьахтар уонна эр киһи икки тус-туспа эйгэлэр, айылҕаттан тус-туспа аналлаахтар, иккиэн бииргэ алтыһан, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэрдэхтэринэ, дьиҥнээх ыал, дьоллоох дьиэ кэргэн үөскүүр. Кэргэним миигин өрүү өйүүр, өйдүүр.
— Эн бэйэҥ уол оҕолооххун, кинини иитэргэр туох санааны тутуһаҕын?
— Батыһыннара сылдьан, бэйэм холобурбунан иитэбин. Кыра эрдэҕиттэн ханна да бардарбын, тугу да үлэлээтэрбин, илдьэ сылдьабын, бүппэт ыйытыыларыгар хоруйдуубун, көрдөрөн, быһааран биэрэбин. Онон оҕобут оттомноох, бэйэтэ толкуйдаах, тулуурдаах, дьону кытта биир тылы булар. Ханнык да кинигэни ааҕан, кини олоххо үөрэниэ, өйдүө суоҕа. Оҕо көрөн-истэн, тутан-хабан билэр, үөрэнэр. Мин аҕам суоппар этэ, эмиэ батыһыннара сылдьан, үөрэппитэ-такайбыта. Кини билигин 89 саастаах.
Оҕотун илдьэ сылдьар төрөппүт бэйэ бодотун эмиэ тардынар. Оҕо көрөрүгэр маатырылаабат, арыгы испэт, куһаҕаны оҥорбот. Холобур оҥостон, барытын үтүктэн киирэн барыа дии.
Биһиги сэбиэппит биир уратыта – булка, балыкка, айылҕаҕа сынньана да тахсыы буоллун, араас күрэхтэһиилэргэ кэргэттэрбитин, оҕолорбутун илдьэ сылдьабыт. Эр киһи дьиэ кэргэниттэн сынньанаары бултуу, балыктыы барар буоллаҕына, биһиги бары түмсэбит. Ол иһин оҕолорбут да доҕордоһоллор.
ХАРАНТЫЫН ТУҺАТА
— Билигин харантыын кэмигэр дьиэҕэ олороҕут?
— Олорон буоллаҕа. Этэргэ дылы, атыттарга холобур буолабыт, онон уҥа-хаҥас хаампаппыт. Дьиҥэ, былаан, үлэ элбэх этэ, ону тохтоттубут. Билиҥҥитэ, чааһынай дьиэҕэ олорор буолан, мунньуллубут ис-тас үлэни бүтэрэ-оһоро сылдьабын. Киһи тыын ылар, өйө-толкуйа сынньанар, сытыырхайар эбит.
— Оттон биир дьиэҕэ хаайтаран олорон, кэргэнниилэр этиһэллэр, бэл, арахсаллар дииллэр дии…
— Оннук буолуон сөп. Эр киһи үксүгэр сарсыарда тахсан барар, киэһэ барыта бэлэмҥэ кэлэр. Онтон күнү быһа кыараҕас дьиэҕэ бары симиллэн олордохторуна, уустук. Манна өй-санаа, сыһыан, алтыһыы тургутуутун сөпкө ааһыахха наада. Ити өттүнэн психологтары кытыннаран, үлэ ыытыахпыт дии саныыбын. Ол эрээри, ити кыаллар дьыала, кыратык тулуйан, барытын кыайыахпыт, кылаабынайа, бэйэҕитин, чугас дьоҥҥутун харыстааҥ.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: Суруйуу дьоруойун архыыбыттан.