Маҥнай кэргэннэннэҕим күһүн, биир өрөбүл күн куобахха хааман, хаһан да бултуйбатахпын бултуйан, биэс куобах сүгүүлээх ыкса киэһэ, ый быыһа хараҥаҕа, ааттаах иччилээх кэрэх мастаах Булгунньахтаах алааһыгар киириигэ, тыа саҕатыгар кэлэн, сынньана таарыйа тохтоотум.
Эчи, хас от-мас барыта иччилэммит курдук иһийэ чуумпуран, субу хамсаан-имсээн бобо харбаан ылыахтыы, хараара барыаран-күлүгүрэн турара, дьиксиммит санааҕа, дьулаана сүрдээх.
Ити туран, “ханан барабын?” диэн биир туспа моһуокка ыллардым. Кэрэҕи аннынан ааһыахпын дьулайарым бэрт. Эргийэ тыанан барыахпын сылайбытым икки аччыктаабытым баһыйан, ыарырҕата санаатым. Онон, муна-тэнэ турбахтаан баран, быһалыы кэрэҕи аннынан ааһарга быһаарынан, инним хоту түһүнэн кэбистим.
Түгэнинэн туһанан, биир кэмҥэ биһиги нэһилиэккэ улахан сүпсүлгэни, сэргэхсийиини таһаарбыт, бу кэрэх маска сыһыаннаах түбэлтэни кэпсээн аастахпына табыллыыһы.
Силиппиэн Киппирийээнэп диэн дьонун-сэргэтин ортотугар дьиппиэн майгытынан биллибит, сөп дуу, сөрүөстүгэс дуу диэбиттии, тохтоон ыла-ыла аргыый сыыйан саҥарбыт, көстөр дьүһүнүнэн буоллар суор хара, ыйдаҥатынааҕы тиит күлүгүн курдук бэрийбит уһун уҥуохтаах, түөрт өттүттэн төгүрүйэ сылдьан көрдөххө биир суон мөҥүрүк, күүстээххэ көрүҥнээх, быһыйга быһыылаах киһи гиэнэ киилэ, аллар атаһынаан Испирдиэн Киргиэлэйэптиин эмиэ күһүн, куобахха хааман баран, төннөн иһэннэр испиискэлэрин маһа баранан, табах уматтаары, Силиппиэн суолтан туораан кэрэххэ тиийэр. Аргыһа суолга туран: “Доҕоор, туохта эмэтэ ууран баран ылыаҥ этэ”, —диэбитин истибэккэ: “Иттэ, бары-барыта иччилэнэн-таймаланан…”, — диэн уоһун иһигэр киҥинэйэ-киҥинэйэ, илиитин иминэн харбыалаһан эрдэҕинэ, доҕоор.., бүтүннүү “бар” түү илии муннун анныгар кокуоска анньыбыт…
“Дьэ, итинтэн сүрэҕэ хайдан, Силиппиэниҥ, кэрэхтэн дьиэтигэр диэри биэс биэрэстэ сири биир тыынынан түспүтэ. Ол онно этэ дии, били, аргыһа ат бөҕө, кус быһый Испирдиэн Киргиэлэйэп киһитин кэнниттэн сырса сатаан баран, лоп курдук сир аҥаарыгар хаалбыта,” — диэн Маппый оҕонньор барахсан умуллан хаалбыт хамсатын соппойо-соппойо, барытын көрөн олорбут курдук кэпсээн эҥээриппитин илэ бэйэм эт кулгаахпынан истэн турабын.
Ити Силиппиэни кытта ыкса билсибэтэрбин да, көрөн билэр киһим. Быһа дьиппиэрэн, быһа таас төрөөн, сымарыттан киһи да киһи. Хата, бэйэтиттэн абааһы куттаныах курдук киһитэ. “Кини бэйэлээх ол курдук уйулҕата хамсаабыт буоллаҕына, дьэ, кырдьык, абааһы саҕа абааһы баар буолуохтаах”, — диэн мин бэйэм да куттана иһэр киһи, испэр улаханнык ытырыктатан: “Бостуой да эргийэ барбакка сыыстым дуу, үөдэн…”—диэн кэмсиниэх курдук буолуталаан ыллым. Аны, кыһайбыт курдук, өйүм-санаам туой абааһыга, иччигэ эрэ иэҕиллэ турар буолан хаалла. Оҕо сылдьан эбэм эмээхсини дэлби хаайан иччи, сибиэн туһунан кэпсэттэрбин эрэ, бүтэригэр хайаан да: “Иччи итэҕэйэр киһини тыыппат, итэҕэйбэт киһини, ону муокастыыр- тыытар куолута”, — диэн быһа ыаспайдыырын өйдөөммүн, били, “эрэйдээх этигэн, муҥнаах булугас” дииллэринии, өлбөт сүбэбин булуна истим. Ол сүбэм диэн буолла: “Абааһы… ээ, алҕас, иччи барахсан (абааһы диэтэхпинэ тоҕо эрэ өһүргэниэ диэн санаалаахпын) ити Силиппиэн эҥин курдуктары кыратык “үөрэтэлээн” биэрэрэ сөп бөҕө буоллаҕа дии…” диэн балай да обургутук иһиллэр гына саҥа таһааран, холобура, кэрэх мас кырдьык иччилээх буоллаҕына, истэн: “Чээн, бу Болуодьа Бөтүрүөбүҥ сүрдээҕин итэҕэйэр эбит ээ, онон бу эрэйдээҕи тыытыа суохпун”, — дэтэр гына албыннаһа истим. Өссө аһары баран: “Атаһым, аны харбыалаһара тохтоотоҕо буолуо, һа-һаах”, — диэн бэлэспинэн күлэн иһэн, онтукам тула сатыылаабыт уу-чуумпуга олус улаханнык, толоостук иһиллибититтэн “дьик” гынан, оройго охсуллубут оҕолуу төбөбүн ньыкыччы туттан ыллым. Испэр: “Оо дьэ, эҥин арааска тиийэн-түгэнэн…” — диэн санаан аһардым.
Дьэ, итинник дьүһүлэнэн, бу алааһы түргэнник туоруу оҕустарбын ханнык диэн санаалаах, кэрэҕи аннынан, мэктиэтигэр тыыммакка да мүччү-хаччы үктэнэн хачыгырайан ааһан истэхпинэ доҕоор… кытаҕас курдук илии саҕабыттан “лып” гыннараат, туох да бокуойа суох салгыҥҥа өрө ыйаан таһаарбата дуо?! Олус соһуччута уонна алыс илэтэ бэрдиттэн мин куттаммакка да хааллым. Били, наар өрө тардарын аанньа бүтүн ыйааһыммынан мэһэмээннэнэн, өсөһөн тарапаччыһан иһэн, саам чыыбыһын хам туттум быһыылаах, уҥа санным “ньир”, кулгааҕым “чуҥ” гына түһээтин, били баҕайы өс киирбэх ыһыктан кэбистэ. Дьэ итинтэн салгыы туох ханнык буолбутун быһыта-орута өйдөөн хаалбыппын.
Арай өйдөммүтүм, инним хоту сүүрэн батыччахтаан иһэн, аппаҕа үктээн, уонча хаамыы курдугу умса туруйалаан тиийэн, кыайан өрүһүммэккэ, сирэйбинэн сири хоруйа түстүм. Онуоха “били баҕайы” кэннибиттэн сири-дойдуну бүтүннүү сабардаан кэлэн, эмиэ үрдүбэр түһэн эрэр курдук буолла. Илиим таһынан садьыйбытынан эргиллэ биэрбитим… туох да суох. Ойон туран эмиэ сүүрдүм. Хайдах сүүрээппин кытта атах тыаһа тилэх баттаһа эккирэтэн тибигирэйэн ситэн ылла. Эргиллэ түстүм, туох да суох. Онон аны, кэрэҕим диэки сирэйдэнэн, баран иһэр сирим диэки көхсүбүнэн буолан, кэннибинэн хааман кутталлаах сирбиттэн кыратык тэйэн, дьэ арыый уоскуйан өрө тыыныах курдук буолан эрдэхпинэ ким эрэ өттүккэ имнэннэ…
Киһи куттаннаҕына баттаҕа турар дииллэрэ, бадаҕа, кырдьык эбит. Мин куйахам үмүрүтэ тыытан, баттаҕым бүтүннүү хамсаан, туран кэлэргэ дылы буолла. Төбөм оройуттан атаҕым тилэҕэр тиийэ этим сааһа аһыллан, тыбыс-тымныы салгын биирдэ “дьар” гына түстэ да, иитиллибит айалыы дыыгыначчы күүрбүтүнэн, муостаах-туйахтаах ынырык абааһыны көрөөрү илиим таһынан садьыйбытынан эргиллэ түспүтүм… быраҕыллыбыт от күрүөтүн остуолбата иҥнэри түһэн турар эбит. Ону көрөн, айыы да, абааһы да өттүккэ имнэммэтэҕин, бэйэм кэннибинэн хааман кэлэн күрүө остуолбатыгар кэтиллибиппин өйдөөн, тыына тахсыбыт хабахтыы сэниэм эстэн, турбут сирбэр “лах” гына олоро түстүм.
Ити олорон өйдөөбүтүм, саам, бүгүн эрэ кэппит сабыс-саҥа чылыгырыайкам, били, хаһан да бултуйбатахпын бултуйан, киэһэни быһа санаа ымыыта оҥостон, көхсүбүн сылааһынан угуттаан испит биэс куобаҕым үрүксээктэри мэлигир! Мин, ордук, тимэҕин барытын тимэхтэнэн испит чылыгырыайкам хайдах, ханна уһуллан хаалбытын сатаан санаабатым. Кырдьыга, ону улаханнык ырыта барбатым. Бу үлүгэр алдьархай буола турдаҕына саа буоллар сыттын, чылыгырыайка буоллар хааллын. Куобахтарбын аһыйбытым иһин, хайыыр да кыах суох. Хайдах эмэ гынан тыыны тэскилэтиэххэ диэн буолла.
Итинтэн кэлин туох да быһылаана суох, хас да тыаны быһыта түһэн, хас да өтөхтөөх алааһы уҥуордаан, күһүҥҥү тымныыга биир ырбаахынан хаалбыт киһи улам дьагдьайан, тоҥон, устунан кыһыым-абам кыынньан барда: “Чэ, баҕар, ол хаччаччы хаппыт маһыгар олордун даҕаны. Чэ, баҕар, куттаатын даҕаны. Оттон бу саалары, куобахтары, сабыс-саҥа чылыгырыайкалары былдьаан-талаан ылара диэн, тугуй доҕор, бу! Ама да абааһытын, ама да илэ барбытын иһин, дьиикэй!”, — диэн бэркэ абалана истим. Муҥ саатар, били, охторбор сирэйбин дьукку түспүтүм, уҥа өттө таарыттарбат үлүгэрэ.
Дьэ ити буолан, түүн лаппа хойутаан бөһүөлэккэ тиийдим. Ыаллар утуйбуттара ырааппыт. Уот-күөс мэлийбит. Арай ханна эрэ ыраах ыт тохтуу-тохтуу улуйан онолуйара иһиллэн ааһар. Мин быһа дьиэбэр тиийэбин дуу, хайдах гынабын дуу, диэн улаханнык олулуннум. Маарыан, тыаҕа тахсарбар кэргэним: “Бүгүн тахсыма, ол оннугар дьоммутугар баран күүлэйдээн кэлиэххэ диэбитин: “Тыаҕа тахсабын да сабаас!” — диэн өрөһөлөнөн, бэрт тоҥуйдук арахсыбыппыт. Дьэ ол бэйэлээх улаханы тоҕо түһэ барбыт киһитэ бултаан аҕаларын оннугар, муҥ саатар, саата да суох, чылыгырыайката да суох, өссө сиэрин ситэрэн, дьуккуруйбут сирэйдээх киирэн кэлэрэ хайдах да сатаныа суох. Сүрэ бэрт буолсу. “Дьэ, абалаах абааһы диэтэҕиҥ, доҕор! Бээрэ, ити гынан хайдах буолабын…”, —диэн муна-тэнэ турбахтаан баран, мантан чугас олорор, бииргэ үөрэммит уолбар таарыйан саатын, чылыгырыайкатын уларсан, табылыннаҕына куобаҕыттан да бэриһиннэрэн ааһыахха диэн өй булунан, биир моһуоктаах суолу быһаарбыт киһи быһыытынан, ыалбар тиийэн хотоойу соҕустук тоҥсуйан, утуйа сытар ыалы уһугуннаран иһирдьэ киирдим.
Дьиэлээх тойон Бааска сирэйбин-харахпын, таҥаспын-саппын көрөн:
—Хайа нохоо, бу хайдах буолан кэллиҥ? —диэн соһуйан-өмүрэн эрдэҕинэ, түгэх хостон кэргэнэ Маша:
—Хайалара эмиэ бачча түүн ыалы сүгүн утуппакка сүпсүгүрдэрий? — диэн сөбүлээбэтэх саҥата иһилиннэ.
—Ээ Болуодьа, Болуодьа, — диэн Бааска намыратардыы эттэ.
—Ол эмиэ хайа Болуодьабытый? — Маша халаатын эһитэ охсон курдана-курдана, хоһуттан сулбу хааман тахсан, миигин баспыттан атахпар диэри көрөн ылаат, сирэйэ-хараҕа тыйыһыран, олус диэн сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, быар куустан баран туох да саҥата суох хоһун ааныгар өйөнөн, кырыыламмыт харахтарынан өтөрү-батары көрбөхтүү турда. Мин, биир сыыһа-халты кыра тыл кэнниттэн, “айа эстээри» турарын сүрэхпинэн сэрэйэн, туох диэн саҕалыахпын билбэккэ тэпсэҥнээмэхтээт:
—Доо, Бааска, сааҕын уларыс эрэ, — диэн “бар” гыннарбыппын кулгааҕым эрэ истэн хаалла. Киһим соһуйан, хоп-хойуу хаастара өрө иэҕиллэн таҕыстылар.
—Һы, бачча түүн ол туохха сааланныҥ? — диирин кытта, Маша, тоҕоостоох түгэн дьэ көһүннэ ээ диэбиттии өттүк баттанан, түөһүн муҥунан салгыны эҕирийээт, өрө умайыктана түстэ:
—Төрүт биэримэ. Ол-бу араас буолбатын. Көр да маны. Итирэн, охсуһан кэлэ-кэлэ саа көрдүүр сирин булбут дии. “Тойон” кини иһэ аһыйдаҕын аайы биһиги утуйуо суохтаахпыт дуо бу! Ханна арыгылаабытай да, онно бара турдун! Нечего! — уонна да өссө элбэх-элбэҕи кутта-симнэ. Мин эргиллэ түһээт, таһырдьаны былдьастым.
Таһырдьа күһүҥҥү салгын тыбыс-тымныынан хаарыйа көрүстэ. Эчи, тымныытын, хараҥатын. Тоҕо да хобдоҕой, куһаҕанай. Б-ррр!
Ити тураммын, эмискэ тэһэ астаран оҕо сааспыттан биир түгэни өйдөөн кэллим…
Бэһискэ киирбит күһүнүм быһыылааҕа. Алтынньы чугаһа этэ. Күөллэр тоҥуталаан эрэллэрэ. Мин ийэбинээн байтаһын барбыт ынахпытын бөһүөлэктэн тэйиччи от үрэхтэн буламмыт, эргийэ хаама сылдьан дэлби таптаан, арҕаһын, самыытын имэрийэн, үөрэн-көтөн, ийэм сиэтэн, мин кэнниттэн үүрэн, аара биир кыра алааһы туораан испиппит. Ол иһэн, алаас ортотугар кыра уу баарыгар туох эрэ хамныыр хара баарын таба көрөн мин сүүрэн элэстэнэн тиийбитим. Били, хамсыыр харам чөркөй буолан биэрбитэ. Уу үрдэ мууһунан бүрүллүбүт этэ. Арай чөркөй олорор сиринэн сиикэй баара. Мин ыкса хааман киирбиппэр, куһум куттаммыт быһыыта биллибэтэҕэ. Төттөрүтүн: “Көр эрэ, хата, биир тыынар-тыыннаах баар эбит ээ”, — диэн ханыы тардыспыттыы, төбөтүн мин диэки хайыһыннаран уста сылдьыбыта. Мин көрөн турбахтаан баран, ийэлээх ынахпын эккирэтэн сүүрэ турбутум. Алаастан тахсан иһэн эргиллэн көрүүбэр куһум: “Хайа, бара оҕустуҥ дуу?..” — диэн сайыспыттыы, хамнаабат биир хара дьураа буолан олорон хаалбыта…
Ити уонтан тахса сыллааҕыта буолан ааспыт түгэни, алаас ортотугар бүтэ тоҥон эрэр ууга сайыспыттыы хамсаабакка олорон хаалбыт чөркөйү санааммын тымныы ордук бэргииргэ, хараҥа ордук хойдорго дылы буолан, тыыным-быарым ыгыллан, дьиэбэр, кэргэммэр, сылааска, сырдыкка тиийэ охсуохпун ис-испиттэн олустук баҕаран: “Ээ чэ, синэ-биир…”, — диэт, дьиэм диэки түһүнэн кэбистим…
Ити сарсыныгар биир табаарыспынаан бэҕэһээҥҥи быһылааннаах сирбэр бардыбыт. Тиийбиппит, чылыгырыайкам үрүксээктээх куобаҕын сүкпүтүнэн кэрэх анныгар олорор эбит. Таһыгар аарыма бэйэлээх “кулгаахтаах” обургу өлөн үллэ сытар. Мин ону көрөөт, туох “абааһыта” миигин саҕабыттан харбаабытын өйдөөммүн дьэ “һуу” диэтим. Аҕыйах хаамыылаах сиртэн саабын булан булгурутан көрбүтүм, икки уоһа иккиэн эстибиттэр. Онтон быһаарбыппыт, маннык буолбут.
Бэһис куобахпын үрүксээкпэр батарбакка, сүгэһэрим үрдүгэр кэлгийэн сүгэн истэхпинэ, маҥхайарын аанньа, “кулгаахтаах”, өлөр быатыгар, тыҥырахтарынан харбаан ылаат, өрө кытаахтаан таһааран истэҕинэ, мин, саабын эһэн баран, чылыгырыайкабыттан көҥдөйдүү уһуллан түһээт, сүүрэ турбуппун.
Дьэ, ити курдук иэдээннээх “абааһыга” үйэлээх-сааспар түбэһэн турардаахпын.