Былыр-былыр, ирбэт тоҥ мууһа үөскүү илигинэ, хоту дойду сылаас да сылаас, үрдүк да үрдүк мастардаах, эҥин-эгэлгэ үөннээх-көйүүрдээх, кыыллаах-көтөрдөөх эбит. Ол иһигэр сыспай сиэллээх ууһаан-тэнийэн, силигилээн олорбут.
Тула – дэлэй от, сир аһа буолан, сылгылар барахсаттар аас-туор диэни билбэккэ, олус иллээхтик, дьоллоохтук, күннээн-күөнэхтээн олорбуттар. Арай, ол олордохторуна, улам халлаан тыына уларыйан, тымныйан-тыйыһыран барбыт. Тыал-куус сатыылаабыт, халыҥ хаар түспүт. Кыһын кэлбит. Ас булбакка аччыктаан, тоҥон-хатан, сылгы бииһин ууһа имири эстибит. Арай суос-соҕотох кулунчук хаалан, хайа хаспаҕар ордуулана сыппыт. Кини аччыктаан өлүмээри биир мындыр ньыманы тобулбут – хаары хаһан, хаар анныттан оту булан сиир эбит. Ол эрээри, кыһын оройо чугаһыырын саҕана тымныы күүһүрэн, уордайан испит. Кулунчук, түүтэ чараас буолан, тымныыны тулуйумуна, наар хаспаҕар саһар аакка түспүт. Тахсыан куттанар – үлүйэн өлүө. Инньэ гынан, улам аччыктаан барбыт.
Арай биир күн, аччыга тулуппакка, кулунчук тахсан хаары хаһа сылдьыбыт. Тоҥон, түүтэ, сиэлэ мууһуран ытарчалыы хам ылыахча буолбут, туйаҕа улам бөҕүөрэн барбыт. Ыксаабыт, хаспахпар эрэ тиийдэрбин диэн хаама сатаабыт даҕаны, атахтара кыайан истибэттэр, арыычча хамныыллар эбит.
Ол истэҕинэ арай аттыгар туох эрэ улахан күлүк сабардаан кэлбит. Күтүр улахан, уп-уһун, хоп-хойуу боруҥуй түүлээх харамай барыс гыммыт. Кулунчук эрэйдээх олус куттаммыт. «Сиэтилэр, бүттүм», — дии санаабыт.
Арай харамай бэйэтигэр холооно суох синньигэс куолаһынан:
-Эн кимҥиний? – диэн ыйыппыт.
-Кулунчукпун, — кулунчук аат эрэ харата хардарбыт.
-Оттон мин – сэлиичээммин, — харамай тула көппүт. – Кулунчук, эн тоҥмуккун быһыылаах. Миигин кытары барыс. Миэхэ сылаас.
Сэлиичээн кулунчугу бэйэтин хаспаҕар илдьэ барбыт.
-Мин эмиэ эн курдук соҕотохпун, — диэн кэпсээбит. – Мин аймахтарым тымныы иһэрин сибикилээн, дьаарханан, эрдэттэн соҕуруу куоппуттара. Манна аҕыйах буолан хаалбыппыт. Тымныыга ас булан аһыы үөрэммэтэх буолан, онуоха эбии дьаҥ туран, атыттар бары суох буолбуттара. Мин эрэ ордон хаалбытым. Онон эн биһикки мантан инньэ доҕордуу буолуох.
Ити курдук, кулунчук уонна сэлиичээн бииргэ олорор буолбуттар. Сэлиичээн кулунчугу бэйэтигэр сыһыаран, сылааһынан угуттаан утутар, күнүс хаар анныттан от үргээн аҕалан аһатар эбит.
Арай биир сарсыарда Чысхаан оҕонньор туох баар кыылы-көтөрү мунньахха ыҥырбыт. Кулунчуктаах сэлиичээн эмиэ тиийбиттэр.
Чысхаан маннык диэн тыллаах-өстөөх буолбут:
-Халлааммыт уларыйан, тымныйан эрэрин бары да көрө-истэ сылдьаҕыт. Мантан антах өссө ордук тыйыһырыа. Чараас түүлээхтэр тулуйбат томороон тымныылара түһүөхтэрэ. Онон эһигиттэн аҥаргытын ыраах, сылаас соҕуруу дойдуга олохсута ыытарга күһэллэбин. Манна тулуурдаахтан тулуурдаахтар, кыахтаахтан кыахтаахтар эрэ хаалыахтара, утумнарын салгыахтара.
Салгыы Чысхаан кимнээх хаалалларын, баралларын ааттаталаабыт. Көтөр бииһин ууһун улахан аҥара соҕуруу утаарыллыбыт. Үгүстэр уталыппакка, тута айаҥҥа туруммуттар. Ураанай кус көтөн иһэн: «Өссө даҕаны эргиллиэхпит! Күн сирин көрбүт, борбуйбутун көтөхпүт дойдубутугар аны сайын төннөн кэлэн уйа туттуохпут!» – диэн саҥалаах буолбут.
Барааччылар истэригэр кулунчук эмиэ киирсибит – кини чараас түүтэ томороон тымныыттан харыстыыр кыаҕа суох, хаалар түгэнигэр кулунчук эрэйдээх тоҥон быстах дьылҕаланыа үһү. Оттон сэлиичээн хаалар буолбут.
Арай киэһэ сэлиичээн кулунчуга наһаа санааргыырын бэлиэтии көрбүт.
-Хайа, кулунчук, туох буоллуҥ? Соҕуруу бараргыттан үөрбэтиҥ дуо?
-Суох, тоҕо үөрүөмүй, — кулунчук умса туттан сыппыт. – Мин төрөөбүт дойдум манна. Мин мантан ханна да барыахпын баҕарбаппын!
Доҕоро санааргыырыттан сэлиичээн эмиэ сүөм түспүт. Тугу гынан доҕорун үөрдүөн толкуйдуу сатаабыт. Онтон сарсыарда туран кулунчукка тобулбут санаатын эппит:
-Кулунчук, санааргаама, мин биири толкуйдаатым. Урут кэпсээбитим курдук, атын сэлиилэр эрдэ соҕуруу көспүттэрэ. Мин ол сэлиилэргэ барыахпын баҕарар эбиппин. Төрөөбүт дойдубун таптыыбын эрээри, соҕотохсуйарым бэрт. Хата кэнники кэмҥэ эйигин буламмын, соҕотохсуйар, чуҥкуйар диэни билбэккэ наһаа үчүгэйдик олордум. Билигин эн соҕуруу бардаргын, мин олох да буорайабын. Кулунчук, иһит эрэ, мин эн оннугар соҕуруу барыам, оттон халыҥ түүбүн эйиэхэ хаалларыам. Оччоҕуна эн тымныыны тулуйар кыахтаныаҥ.
-Сэлиичээн, кырдьык этэҕин дуо? Иэхэйбиин! – кулунчук үөрүүтүттэн өрө эккирээн ылбыт. – Махтал буолуохтун! Оттон Чысхаан сөбүлүө дуо?
Иккиэн Чысхааҥҥа тиийэн бу сүбэлэрин кэпсээбиттэр. Чысхаан сэлиичээни хайгаабыт:
-Үтүө сүрэхтээх, дьиҥнээх доҕор эбиккин. Инникитин да итинник үтүөнү оҥоро тураар.
-Оттон эн, — кулунчукка эргиллибит. – Оччотугар манна хаалаҕын уонна урааҥхай саха аллар атаһа, миинэр миҥэтэ буолаҕын. Сөбүлэһэҕин дуо?
-Сөбүлэһэн бөҕө буоллаҕа!
-Дьэ, үчүгэй. Саха сылгытын төрдө буолан, сыспай сиэллээҕи тэнитиэҥ.
Инньэ диэт, Чысхаан оҕонньор муус ураҕаһынан сири тоҥсуйбут. Ону кытта сэлиичээн хоп-хойуу, уп-уһун түүтэ кулунчукка көспүт. Кулунчук биирдэ сып-сылаас көп түүлэнэн хаалбыт. Оттон сэлиичээн түүтэ суох хаалан, тиэтэлинэн:
-Чэ, кулунчук, этэҥҥэ! Төрөөбүт дойдугар үчүгэйдик, дьоллоохтук олороор, — диэт, соҕуруу диэки ойо турбут.
Хантан эрэ урааҥхай саха кэлэн кулунчук аттыгар туруммут. Чысхаан кулунчукка ыҥыыр кэтэрдэн баран, тэһиинин киһиэхэ туттарбыт.
-Урааҥхай саха, бу соҕотох ордубут кулунчук сылгы бииһин ууһун төрүттүүрүн, хаҥатарын туһугар Дьөһөгөй айыы тойон биир үөр сылгыны ыытта. Кичэйэн, харыстаан көр-харай, маанылаан илдьэ сырыт. Саха сылгыта элбиирин туһугар туруулас. Кини эйиэхэ үтүөтэ үгүс буолуо. Сылгыны ииттэххинэ, төһө да томороон тымныылар, тыйыс дьыллар турдаллар, өлөн-охтон биэриэҥ суоҕа, кэнчээригин кэскиллиэҥ. Сылгы иитиитигэр уурбут сыраҥ-сылбаҥ инники ыччаттаргар, сыдьааннаргар уон бүк үтүөнэн эргиллиэ.
Чысхаан өссө биирдэ сири тоҥсуйаатын кытары, үөр сылгы айаатыы түспүт. Көп түүлээх саха сылгылара кулунчугу төгүрүйбүттэр. Онтон ыла саха сылгыта Дьөһөгөй оҕото диэн ааттанар буолбут.
-Урааҥхай саха уонна дьөһөгөй оҕото, бэйэ-бэйэҕитин өйөһөн, үтүмэн үйэлэргэ ууһааҥ-тэнийиҥ, аар-саарга аатырыҥ!
Ити курдук, сэлии кыыл соҕуруу дойдуга көһөн, түүтэ суох сулуоҥҥа кубулуйбут. Оттон кулунчук халыҥ түүлэнэн, хаары хаһан аһыыр мындыр үөрүйэҕин сайыннаран, тулуурдаах, кыахтаах-күүстээх саха сылгытын төрүттээбит. Кини сыдьааннара ууһаан-тэнийэн саха омук аллар атаһа, көлөтө, тыйыс дойдуга тыыннаах ордор мэктиэтэ буолбуттар. Оччоттон баччаҕа диэри саха сылгыны кытары быстыспат ситимнээх. Сылгы баар буолан, саха тыыннаах, инникилээх.
…Оттон көтөр бииһин ууһа, били ураанай кус эппитин курдук, сылын ахсын үтүө, сымнаҕас сайыннаах төрөөбүт дойдутугар кэлэн уйа туттар, сымыыт баттыыр, утумун салгыыр буолбута үһү…
Светлана Егорова