Кучу чэйи иһэбит дуо?

Соторутааҕыта лиидэр-кыргыттар фокус-тэрээһиннэригэр сылдьан, саха чэйин көөнньөрөн иһэрдибиттэрин олус сонурҕаабытым.

Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru

Саха чэйин амсаппыт урбаанньыты, «Унция» чэйи атыылыыр фирма Саха сиринээҕи филиалын салайааччы Ньургуйаана Заморщикованы кытта анаан кэпсэтэн, бэрт кэскиллээх дьыалаҕа ылсан эрэрин билбитим. Бэйэ бордууксуйатын оҥорон таһаарыыга ылсан эрэр саха дьахтарын кэпсээнэ улаханнык сэргэхсиппитэ.

Киһи уустук кэмҥэ сөптөөх быһаарыыны ылынар

«Икки сыллааҕыта, Саҥа дьыл иннинэ, фирмабыт салалтата: «Улахан бырааһынньыкка элбэх табаары эрдэт­тэн хаһааныҥ», — диэн баран, 15 тыһ. дуолларга табаарбытын ыытан кэбистэ. Ол кэмҥэ евро, дуоллар куурса хайдах уларыйарын көрө, балаһыанньаны билсэ олоробут. Биэс ыйга сыыйа төлүүргэ дуогабардаһан кэбистибит. Бастаан утаа сэрэхэдийэргэ дылы буолбутум. Онтон: «Чэ, буоллун, боруобалаан көрүөх», — дии санаатым. Дуогабар түһэрсэр кэммэр дуоллар куурса 36 солк. этэ. Онтон 60-70 солк. икки ардынан эмискэ үрдээн тахсыбат дуо?! Оо, онно сүрэҕим тохтуу сыспытыан! Хайыахпыный, ылсыбыт дьыалабын тиһэҕэр тиэрдиэхпин наада буоллаҕа. Ытыы-ытыы үлэлии туран: «Оҕолорум да кыралара бэрт, хайдах иэстэн тахсабын?» — дии-дии Путины да, Обаманы да үөҕэн ылабын. Ол турдахпына, дьон кэлэ-кэлэ: «Наһаа да үчүгэй маҕаһыын! Чэйгит хаачыстыбата үчүгэй да эбит. Аны мантан арахсыа суохпут», — диэн сыанатын кэрэйбэккэ ылалларыттан, бородууксуйабытын хайгыылларыттан санаам наһаа көтөҕүллүбүтэ. Онно өйдөөбүтүм — хаачыстыбалаах табаар, төһө да сыаналаах буоллун,  бэйэтин атыылаһааччытын син биир булар эбит диэн.

Ити курдук, санаам күүһүрэн, үлэлээн хачыгырайан, иэспин саппытым. Дуоллар куурсугар сыыйа үөрэнэн оннубутун булан эрдэхпитинэ, аны омук сириттэн кэлэр табаары тохтотор боппуруос күөрэйэн кэллэ. Мин эмиэ санааҕа түстүм: «Омук сириттэн кэлэр чэйи атыылыыр киһи хайдах буолабын? Эмиэ үлэ көрдүүр аатыгар барабын дуо?». Ол сырыттахпына: «Олохтоох бородууксуйаны сайыннарыахха наада», — диэн кэпсэтии тахсан кэллэ. Уопсайынан, кириисис, атын да араас ыарахаттар төһөнөн көстөн иһэллэр да, урбаанньыт өйө-санаата сайдыы туһаайыытынан иэҕиллэн иһэр эбит. Бэйэҥ да билбэккинэн, биирдэ өйдөөбүтүҥ, быыһы-хайаҕаһы, туох эрэ сонуну көрдүү сылдьар буолаҕын. Ол кэмҥэ өссө күүскэ үлэлээн, бэйэбиттэн бэйэм сөхпүтүм».

Саҥа толкуй

«Биир күн кэргэмминиин чэйдии олорон: «Былыр өбүгэлэрбит туох чэйи иһэн олорбуттара буолуой?» — диэн ыйыттым. Киһим: «Кучу от диэн баара. Нууччалыы «Иван-чай» диэн», — диэтэ. Мин хайдах эрэ кулгааҕым таһынан аһардым. «Аата, от буолан», — дии санаатым. Ол да буоллар, интэриниэккэ киирэн, чэйи оҥорон таһаарыы тиэмэтигэр матырыйааллары көрдөөтүм. Сыыйа бу тиэмэҕэ олох ылларан хааллым. Кэргэмминээн: «Чэ, аны кучу чэйинэн дьарыктаныахха», — диэн быһаарыы ылынныбыт. Үөрүөхпүт иннигэр, биһиги эрэ буолбатах, кэлиҥҥи кэмҥэ киһи үксэ оннук санаалаах эбит. Мин онтон наһаа үөрэбин, хата бэ­­йэ-бэйэбит икки ардыгар күөн-күрэстэһии (конкуренция) үөскүөҕэ диэн».

Сорук — саха чэйин атыыга таһаарыы

«Киһи бэйэтин сиригэр-уотугар үүммүт сир аһа, от олус туһалаах. Кэрэхсэбиллээҕэ, миэхэ биология институтун учуонайдара сибээскэ тахса сырыттылар. Биһиги кинилэри кытта бииргэ чэй амтанын тупсарар састааптары буккуйар эттиктэри (купаж) туһаҕа таһаарыахтаахпыт. Мин  Кытайга чэй үүнэрэр плантацияларын анаан үөрэтэн кэлбитим. Биһиги ол чэйи ылан, Саха сирин отун кытта бииргэ булкуйан, купаж оҥороору сорунабыт. Онно Биология институтун учуонайдарын кытта үлэлэһиэхпит. Биллэн турар, Саха сиригэр аҥардас кучу чэй эрэ баар буолбатах. Ол иһин, сүрүннээн оту хомуйааччылары, эмтээх отунан дьарыктанааччылары кытта сибээстэһиэхпин баҕарабын. Кинилэр дойдубутугар үүнэр, чэй курдук туттуллар оттору хайаан да билэр буолуохтаахтар. Бары бииргэ түмсэн үлэлиэҕиҥ. Сахабыт сиригэр чэйдэри олохтоох бэйэ оҥорон таһаарар бородууксуйатын быһыытынан сайыннарыаҕыҥ диэн этиилээхпин. Биллэн турар, бу олус уустук үлэ. Оҥорон таһаарар бордууксуйаҥ сертификаттаах буолуохтаах. Мин кучу чэйгэ, баҕар, итинник докумуону оҥотторуом. Ол эрээри, ити этэр араас эттиги холбуур ньыманы тобуллахпына, аны чэй атын көрүҥэ тахсан кэлиэ дии. Ол иһин, бу салааны үчүгэйдик сайыннаран эрэ баран, чэй бары көрүҥнэригэр сертификацияны оҥоруохха сөп. Мин кэргэмминиин чэй оҥорор аппарааты атыылаһан, боруобалаан көрдүбүт. Итиэннэ Саха сирин чэйэ олох ханан да хаалсыа суох диэн сыаналаатыбыт. Өссө инники да күөҥҥэ тахсыан сөп этэ дии саныыбын. Ол иһин, «Унция» хампаанньаны кытта сүбэлэһэн баран, Арассыыйа киин куораттарын бары филиалларыгар атыыга таһаарыахпын баҕарабын. Харахпын симэн баран, оҥорон көрөбүн, арай, маҕаһыыҥҥа «Якутский чай (саха чэйэ)» диэн суруктаах элиитэ чэй атыылана турар буоллун…

Маныаха бырабыыталыстыбабыт өйүөн олус баҕарабын. Мин баҕа санаам: айылҕа үүнээйититтэн бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга, сүөһүгэ көрүллэр субсидия курдук көмө көрүллэрэ буоллар. Оччоҕо үгүс киһи бу дьыалаҕа ылсыа этэ».

… Ил Дархан бэйэ бородууксуйатын инники күөҥҥэ таһаарыахха диэн этиитин ылынан, Ньургуйаана Заморщикова кучу оту атыыга таһаарар баҕалааҕыттан киһи үөрэр эрэ. Санаатын хайаан да ситиһэн тэйэр саха урбаанньытыгар бу кэскиллээх дьыалатыгар ситиһиини баҕарабыт.

Кучу от (иван-чай) туһата

Кучу от кумахтаах, кураанах хонууга үүнэр. Ордук баһаар буолбут сирдэригэр хойуутук сөбүлээн тахсар. 1,5-2 м тиийиэн сөп. От ыйыттан атырдьах ыйын ортотугар диэри үүнэр. Кучу оту саҥа тыллан истэҕинэ хомуйар туһалаах. Түүлэммит от туһата сүтэр.

Кучу оту чэй курдук хайдах бэлэмниэххэ

• Чаанньыкка 1 ост. ньуоска оту кутаҕын.

• Оту көйөрбүт бастакы ууну тоҕор ордук, араас киртэн-хахтан ыраастыыр.

• Иккис ууга 15-20 мүн. көөнньөрөҕүн.

• Кучу чэйи саахардаабакка, бэйэтинэн иһиэхтээххин.

Эр дьоҥҥо туһата

Ньиэмэс фармацевтара, бырааттыы Тайстар  научнай чинчийиилэринэн кучу от (научнай аата — кипрей) простата аденоматын эмтииргэ туһалыыр эбит. Окко баар «фитостерин» диэн эттик ыарыыга сүһүрүүттэн харыстыыр эбит. Кучу чэйи күннэтэ истэххэ, ыарыыны олох суох оҥоруон сөп.

Эр киһи ууһуур кыаҕын (потенция) бөҕөргөтөр.

Хаан баттааһынын намтатар. Онон хааннарын баттааһына үрдүк дьон кучуну иһэллэрэ ордук.

Үөс ыарыытын намыратар.

Ньиэрбинэй систиэмэни уоскутар. Онон стресстээбиттэр, аанньа утуйбат, депрессиялаабыт дьон кучу оту иһэллэрэ наада.

Хойуу хаайтарыытыттан (запор) босхолуур.

От кэмпириэһэ тирии бааһын оһорор.

Дьахталларга туһата

• Хабахха тааһы үөскэппэт.

• Цистит, миома, эндометриоз, молочница курдук ыарыылары бопсорго кучу чэйи иһиэххэ сөп.

• Эмтэрэр дьахтарга үүтүн хойуннарар уонна эбэр.

• Ньиэрбэни уоскутар, депрессияттан таһаарар, энергия эбэр.

Сэрэниэххэ эмиэ наада

• Олус күүстээх эттиктэрдээх. Онон өр иһэр табыллыбат. 

• Окко баар эттиктэр сорох киһиэхэ сөп түбэспэттэр, онон аллергиялыахтарын сөп.

• Кучуну иһэр буоллахха, атын эми тохтотор ордук.

Ханнык ыарыыларга туһалааҕый?

• Панкреатит, язва, колит, үөс ыарыылаахтар иһэллэр.

• Хабах ыарыылаахтарга туһалыыр.

• Эр киһи уонна дьахтар ууһуур уорганын ыарыыларын эмтииргэ туһаналлар.

• Тымныйыыга (трахеит, түбүркүлүөс, бронхит, гайморит) иһэллэр.

• Тирии ыарыытын намыратарга, эмтииргэ туһаналлар.

• Герпеһи эмтииллэр.

Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru