Арассыыйаҕа билиҥҥитэ “Ковид-19” ыарыыны утары үс быһыы оҥоһуллан, дьоҥҥо бэриллэн эрэллэр. Соторутааҕыта үһүс “КовиВак” быһыы Саха сиригэр кэлбитэ уонна түргэнник бүппүтэ. Дьэ, бу хайдах-туох оҥоһуллубут быһыыный, атыттартан туох уратылааҕый?
Петербурдааҕы аан дойдутааҕы экэнэмиичэскэй пуорумҥа Чумаков аатынан научнай киин оҥорбут “КовиВак” вакцината 80% көдьүүстээх диэн билиһиннэрдилэр. Ол эбэтэр, 100 киһиэхэ биэрдэхтэринэ, 80 киһини хоруона дьаҥыттан көмүскүүр. Холобур, “Спутник” көдьүүһэ – 95%, “ЭпиВакКорона” — 94% диэн. Ол эрээри, “КовиВак” чинчийиитэ өссө да бүтэ илик.
2021 сыл олунньутугар Арассыыйа доруобуйаҕа харыстабылын министиэристибэтэ “КовиВак” диэн үһүс быһыыны регистрациялаабыта. Ыам ыйыгар “Спутник Лайт” диэн төрдүс быһыы регистрацияны ааспыта (бу быһыы биирдэ эрэ бэриллэрин уратылаах, билигин тарҕана илик).
“КовиВак” — инактивированнай быһыы, ол аата өлөрүллүбүт вирустаах. Састаабыгар туох баарый? Биирдэ бэриллэр кээмэйгэ (0,5 мл): β-пропиолактон диэн бэссэстибэнэн өлөрүллүбүт SARS-CoV-2 коронавирус антигенын AYDAR-1 штамма – 3 мкг уонна көмөлөһөр бэссэстибэлэр — алюминий гидроксида (0,3-0,5 мг), фосфатна й раствор (фосфат динатрий дигидрата, натрий дигидрофосфатын дигидрата, натрий хлорида, инъекция уута). +2 кыраадыстан +8-ка диэри харайыахха сөп. Харайыллар болдьоҕо – 6 ый. Бастакы укуолун былчыҥҥа биэрэллэр, ый аҥаара ааспытын кэннэ, иккис укуол бэриллэр.
Быһыыны М.П. Чумаков аатынан научнай кииҥҥэ 2020 сылтан оҥорон саҕалаабыттара. Ахсынньыттан килииникэ иннинээҕи уонна килиниикэҕэ чинчийиилэр саҕаламмыттара. Аан бастаан вируһу Москваҕа Коммунарка балыыһатыгар эмтэнэр ыарыһахтан ылбыттара. Ол кэнниттэн бу вируһу элбэтэллэр (культивирование).
Килиниичэскэй чинчийии бастакы түһүмэҕэр 200 киһи баҕа өттүнэн кыттыбыта. Иккис түһүмэх Санкт-Петербурга, Кировка уонна Новосибирскайга 200 киһиэхэ ыытыллыбыта. Регистрация кэнниттэн ыытыллыахтаах үһүс чинчийиигэ 30 000 киһи кыттыахтаах. Ол эбэтэр, бу үһүс чинчийии ыытылла илик эрээри, эрэгийиэннэргэ номнуо тарҕатан, дьоҥҥо биэрэн барбыттар эбит.
Чумаков аатынан киин бэйэтэ сылга 10 мөлүйүөн устууканы оҥорон таһаарары былаанныыр. Ол эрээри, бачча элбэҕи оҥорор собуоттара суох буолан, “Нанолек” хампаанньаны кытары дуогабардаспыттар. Холобур, кииҥҥэ бэйэтигэр биореактордарга тыыннаах вирустары 1-2 нэдиэлэ устата элбэтэллэр, онтон өлөрөллөр, ыраастыыллар. Бу маассаны “Нанолек” собуоттарыгар илдьэн, хаалаан-суулаан, бэлэм бородууксуйаны таһаараллар. Атырдьах ыйыттан саҕалаан, мөлүйүөнүнэн устууканы оҥорон таһаарар былааннаахтар.
2020 сыл ахсынньытыттан “Ковид-19” утары быһыылар бары РФ “Олох олорууга суолталаах эмтэр испииһэктэригэр” уонна быһыылар национальнай халандаардарыгар киирэн, босхо бэриллэллэрэ быһаарыллыбыта.
Туох уратылааҕый?
Эрдэ суруйбуппут курдук, “Спутник” быһыыга коронавирус генын сорох чааһын атын аденовируска уган киллэрэллэр (Троя атыгар курдук), бу аденовируһу вектор диэн ааттыыллар. “ЭпиВакКоронаны” пептиднэй платформаҕа вирус чааһын (С-белогын) үтүгүннэрэн оҥорбуттар, бу быһыы синтетическэй буолар, тыыннаах вирус суох.
Оттон “КовиВак” — инактивированнай (өлөрүллүбүт) вирус. Маннык ньыманан сэбиэскэй кэмҥэ полиомиелиты, энцефалиты, о.д.а. утары быһыылары оҥорор этилэр. Онон саамай өр кэмҥэ бэрэбиэркэлэммит оҥорор ньыма (технология) диэххэ сөп. Киин үлэһиттэрэ этэллэринэн, “КовиВагы” оҕо полиомиелитнай вакцинатын платформатыгар оҥорбуттар, онон дьоҥҥо куттала суох. Уратыта – аутоиммуннай ыарыылаах дьоҥҥо кытта бэриллиэн сөп. Ол эрээри бу быһыы төһө өр көмүскүүрэ биллэ илик.
Вируһу өлөрүү (инактивация) бета-пропиолактон диэн химическэй реактивы кытта дьайсыы түмүгэр, 48 чаас устата барар. Ол түмүгэр коронавирус РНК генэ инфекционнайа суох буолар – белок антигенын дьайыыта хаалар эрээри, вирус киһи этигэр-сиинигэр тарҕанар, элбиир кыаҕын сүтэрэр. Антиген диэн иммунитет “антитела” үөскэтэригэр көмөлөөх “өстөөх”. Өссө иммунитет эппиэтин күүһүрдэргэ, вирус өр соҕус иммунитекка “өстөөх” буолан көстөрүн ситиһэргэ алюминий гидроокиһын эбэллэр.
“Өстөөх” белога киирбитин иммуннай систиэмэ тута билиэхтээх, оччоҕо В-килиэккэлэр иммуноглобулиннары (“антитела”) оҥорон бараллар, Т-килиэккэлэр цитотоксическай лимфоциттарга (“Т-киллердэргэ”) кубулуйаллар. Иммуноглобулиннар вируска саҥа киирээтин кытары саба түһэллэр, ол аата организм бастакы көмүскэлинэн буолаллар. Оттон Т-килиэккэлэр вирус иммуноглобулиннарга бэриммэккэ, элбээн, ууһаан, организмҥа тарҕанан эрдэҕинэ, охсуһаллар, өлөртүүллэр. Бу курдук, килиэккэ иһигэр дьиҥнээх сэрии барар эбит.
Чумаков аатынан кииҥҥэ тобох инфекция хаалбатын курдук, вируһу өлөрүү хаамыытын хас да түһүмэҕинэн кэтээн көрөллөр. “КовиВак” быһыы платформатыгар маарынныыр вакциналары Кытайга Sinovac уонна Sinopharm хампаанньалар, Казахстаҥҥа QazVac быһыыны оҥорбуттар.
Чинчийии сылы быһа барыаҕа
Чумаков киинин вирусологияҕа отделын сэбиэдиссэйэ Георгий Игнатьев этэринэн, “КовВак” кэнниттэн киһи иммуннай систиэмэтигэр коронавирус атын белоктарыгар барыларыгар (С-белокка эрэ буолбатах) “антитела” үөскүүр.
«КовиВак” быһыыга вирус үс белога (нуклеопротеин, С-белок уонна кини чааһа RBD) бааллар. Организм вирус бу үс чааһыгар барыларыгар “антитела” оҥоруохтаах. Нуклеопротеин белога Т-килиэккэлэргэ көмөлөһөөччү курдук буолуохтарын сөп. Т-килиэккэ ханнык килиэккэлэргэ вирус баарын билэригэр бу нуклеопротеин “маркер” буолан, булларыан сөп эбит.
Онон “КовиВак” иммунитет икки эппиэтин ылыан сөп: гуморальнай (“антительнай”) уонна килиэккэлэргэ “Т-киллердэр” үлэлэрин. Атын быһыылар биир белогу, эбэтэр кини чааһын угар буоллахтарына, бу “КовиВакка» 3 белокка иммунитет үөскүөн сөп.
Килиниичэскэй чинчийиигэ 18-60 саастаах 30 тыһыынча киһи кыттыахтаах. Ол иһигэр 60-нарын ааспыт аҕам саастаах дьону уонна сүһүөхтэрэ, тыҥалара ыалдьар (ХОБЛ), искэннээх дьону кытыннарар былааннаахтар. Онон чинчийии сылы быһа барыахтаах.
Ханнык быһыы ордугуй?
Кэнники кэмҥэ социальнай ситимнэргэ “КовиВак” ордук, тоҕо диэтэр, инактивированнай вакцина технологията сэбиэскэй кэмтэн ыла бигэргэммит уонна бу быһыыны чинчийии өр барбыт диэн кэпсэтэллэр. Сорохтор Чумаков аатынан научнай киин эрэллээх диэн этэллэр.
Бу оруннаах дуо? Киһи-киһи араас санаалаах. Ис дьиҥин ыллахха, бу быһыылартан хайалара эрэ ордук диэн этэр кыах суох, тоҕо диэтэр, килиниичэскэй чинчийиилэр ыытыллан бүтэ иликтэр. “КовиВак” доруобуйаҕа туох да куттала суох диэн чинчийии ханнык да научнай сурунаалларга бэчээттэнэ илик.
Баҕар, эмиэ инактивация технологиятынан оҥоһуллубут кытайдар Sinopharm уонна Sinovac быһыылара, Индия Bharat Biotech вакцинатын көдьүүһэ үрдүк буолуо? Майгыннаһар буоллахтара дии. Ол эрээри, кинилэр мРНК геннээх (“Пфайзер”) уонна «Спутник» быһыылардааҕар көдьүүстэрэ кыра — 70-80%.
Оттон АХШ-ка оҥоһуллубут мРНК геннээх вакциналар (“Пфайзер”, о.д.а.) тустарынан эттэххэ, бу иннинэ дьоҥҥо РНК вакциналарын биэрэ илик этилэр. Пандемия саҕаланан, олус түргэнник көҥүллээтилэр. Бу быһыылар Арассыыйаҕа суохтар.
Онон, быһыыны ылыаххыт иннинэ ааҕан-үөрэтэн, ырыҥалаан, ыйааһын хараҕар биэтэҥнэтэн көрүҥ: көдьүүһэ кыра соҕус эрээри, доруобуйаҕа куттала суох быһыы ордук дуу, көдьүүһэ үрдүк эрээри, доруобуйаҕа охсуута ситэ үөрэтиллэ илик вакцина дуу?
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: rg.ru
Эбэн эттэххэ
Арассыыйатааҕы наука академиятын М.П. Чумаков аатынан Иммунобиологическай эмтэри чинчийэр уонна оҥорор федеральнай научнай киин РФ наукаҕа, үрдүк үөрэххэ министиэристибэтин иһинэн үлэлиир.
1955 сыллаахха дойдуга полиомиелит ыарыы турбутунан, быһыыны оҥорор научнай институту тэрийбиттэрэ. Бастакы салайааччы Михаил Чумаков бу хайысханан элбэх үлэни ыыппыта. 1958 сыллаахха полиомиелиты утары быһыыны оҥорон, бу ыарыыны кыайбыттара, тас дойдуларга атыылаабыттара. Бу кэнниттэн клещ энцефалитын, титириир ыарыыны, кирииби, о.д.а. утары быһыылары оҥорон, билигин да атыылыыллар.