Кэнники кэмҥэ Саха сирин режиссердара дьаныардаахтык атын дойду көрөөччүтүн абылыырга дьулуһаллар. Бу өйдөнөр, тоҕо диэтэххэ, биһиэхэ көрөөччү аҕыйаҕа киинэ бүддьүөтүн харгыстыыр сабыдыалынан буолбута ыраатта. Оттон сайдыы бу хайысхатыгар биир саамай сатабыллаахтарынан, саарбаҕа суох, Костас Марсан буолар. Кинини кытта саха киинэтин сайдыытын туһунан кэпсэттим.
Маҥнайгы үлэлэрбиттэн кыбыстыбаппын
— Киинэ оҥоһуута аҕыйах кэм иһигэр эмискэ сайынна. Мин 2003 сылга Москваҕа үөрэнэ тиийэн баран, кинопленканы таҥар ньыманы үөрэтэр уруоктары баттаспытым. Бүтэрэрбэр киинэ уһулуута олоччу сыыппараҕа көспүтэ. Киинэ уһуллар матырыйаала айар ньыманы сүнньүттэн уларытар. Холобур, билигин үөдүйбүт 5-10 сөкүүндэлээх элэҥниир монтаж пленканы кыптыыйынан кырыйан таҥар кэмҥэ, хайдах даҕаны үөскүүр кыаҕа суоҕа. Билигин киинэни оҥоруу үлэтин үгүс өттө чэпчээн, урут бөдөҥ хампаанньа үгүөрү үбү бараан оҥорор каадырдарын, уулуссаттан да киирбит киһи босхо кэриэтэ устуон сөп. Урут хас эмэ туонна уматыгы бараан, бөртөлүөт салгынтан устар көстүүтүн билигин быыкаайык квадрокоптер устуон сөп.
Онон аҕыйах сыл анараа өттүгэр уһуллубут хартыыналар билигин “урукку үйэ классиката” курдук буоллулар. Үөрэхтэн кэлэн баран Сюзанна Ооржак “Покидая благоухающую гавань” киинэтин таҥмытым. Уустук ис хоһоонноох, хоһооҥҥо, дьүһүйүүгэ майгынныыр айымньы этэ. Бэйэтин кэмин иннинэ уһуллубут, көрөөччүгэ өйдөммөтөх хартыына. Хата билигин, аныгы оҕолор Кэриэйэ, Кытай муодатынан үлүһүйбүт кэмнэригэр тахсыбыта эбитэ буоллар, бэйэтин сүгүрүйээччилэрин булуо эбитэ буолуо. Ити кэнниттэн элбэх киинэ оҥоруутугар кыттыбытым, “Сэмэнчик”, “Суол” киинэлэри таҥмытым, “Айыы уола” хартыынаҕа иккис режиссерунан кыттыбытым. Кэнники “Сайсары күөлгэ” киинэни устубутум. Эппитим курдук, билигин эргиллэн көрдөххө, урут тиэхиньикэ сайдыыта мөлтөҕө, туттубут үппүт кырыымчыга харахха быраҕыллар. Ол эрээри, биир да бырайыактан кыбыста санаабаппын, барыта бэйэтин кэмигэр сөп түбэһэр, үчүгэй бырайыактар.
“ДетСАТ” көрөөччүнү үүннэрэн таһаарбыта
— Саха киинэтэ бэйэтин көрөөччүтүн үүннэрэн таһаарбыта сүрүн куоһура буолар. Холобур, Калмыкияҕа уһуллар киинэлэр эрэгийиэн таһыгар буолар бэстибээллэргэ үрдүктүк сыаналаналлар эрээри, бэйэлэрин көрөөччүлэрэ киинэҕэ сылдьыбаттар — хара маҥнайгыттан уустук, артхаус киинэ эрэ уһуллан барбыта. Үгүс көрөөччү өйдөммөт киинэҕэ тоҕо харчытын барыаҕай? Ити курдук сыһыан Арассыыйа элбэх эрэгийиэнигэр олохсуйбут. Култуура үлэһиттэрэ олохтон тэйбит киинэни усталлар, олохтоох нэһилиэнньэ ити киинэни ааҕан, истэн эрэ билэр.
Саха сиригэр буоллаҕына, киинэ оҥорооччулар уонна көрөөччүлэр хара маҥнайгыттан үп нөҥүө сыһыан олохтообуттара. Итиннэ “ДетСАТ” бөлөх өҥөтө улахан. Судургу, киһини сааратар, күллэрэр, куттуур хартыыналар киинэҕэ сылдьарга үөрүйэх, бэриниилээх, үгүс ахсааннаах көрөөччүнү үөскэтэн, саха киинэтин сайдар кэскиллээх оҥорбута. Хара маҥнайгыттан олус уустук ис хоһоонноох, анал үөрэхтээх эрэ дьон өйдүүр киинэтин оҥорон барбыппыт эбитэ буоллар, дьон атыҥыраан, киинэ тыйаатырдарыгар саха киинэтигэр сылдьыбат буолуохтара этэ.
Ханнык эрэ атын сиртэн — пуондаттан дуу, министиэристибэттэн дуу эрэ үбүлэнэр киинэ ырыынага кэскилэ суох. Киинэ норуот билиэт атыылаһан төлүүр харчытынан үбүлэниэхтээх. Дьиҥнээх көрөөччүттэн тэйбит киинэ кимиэхэ наада буолуой? Онон кыраттан улахаҥҥа сыыйа-баайа сайдыы — кутталлаах, күлүүлээх, олус судургу киинэлэртэн саҕалаан, уустук драма, байопик, детектив курдук жанрга улаатыы биһиги киинэбитин инникилээх оҥордо.
“Иччи” тылбаастаммат
— Тас дойдуларга киинэбитин таһаарарга бэлэмнээһин кэмигэр, омос көрдөххө, сүрдээх судургу түгэн эмискэ уустук харгыс буолбута. Киинэбит аатын, “иччи” диэн тылы хайдах тылбаастыахха сөбүй? Бу көстүүнү “привидение”, “призрак”, “дух”, “ghost”, “spirit” уонна да атын туспа эйгэ тыынын бэлиэтиир тылларынан таба хоһуйар сатаммат эбит. Омук-омук аайы чараас эйгэни кытта туспа сыһыан олохтонор, олортон Саха сиригэр ахтыллар иччилэр эмиэ олох туспа тураллар, атыннык хоһуйуллар өйдөбүл буолаллар. Санаан да көр, ама “иччини” “привидение” диэн тылбаастыаҥ дуо? Онон, өр да өр уопсай толкуйдааһын кэнниттэн, тылбааһа суох, бэйэтинэн хаалларарга быһаарбыппыт. Арай, омук фонетикатыгар сөп түбэһиннэрэн икки сүһүөххэ араарбыппыт — “Ich-chi”. Мин санаабар, сөптөөх быһаарыы, хас биирдии омук чараас эйгэни кытта туспа алтыһар, биир кэлимсэ өйдөбүл ити сыһыаны сатаан хоһуйбат.
Биир киинэҕэ элбэх айар кут түмсэр
— Режиссердары киинэ оҥоруутун биир эйгэтигэр чугаһатан араарыахха сөп. “Оператор” режиссердар бааллар (холобур, Стенли Кубрик, салайа сылдьан, сүүрэн тиийэн оператортан камератын былдьаһар адьынаттаах үһү), “актер” режиссердар бааллар, оннооҕор соторутааҕыта тахсыбыт “Күлүк Хомус” көрдөрөрүнэн, “цветокор” режиссердар кытта баар буолаллар эбит. Мин, сэрэйдэххэ, “монтажер” режиссербун, киинэ таҥыытыгар олус улахан суолтаны уурабын.
Ол да буоллар, режиссер сүрүн үлэтэ – талааннаах дьону түмэн, биир өйдөбүллээх, ханнык да өттүгэр “доҕолоҥнообот” айымньыны оҥорон таһаарыы. Оттон талааннаах киһи бэйэтэ туспа көрүүлээх, айар куттаах буолар. Онон бэйэҥ көрүүгүн барыларыгар тиэрдэн, наада буоллаҕына, утарылаһыыны самнаран, кытаанах салайар үлэни оҥороҕун. Мин икки хартыынабар ордук күүскэ оператордары кытта “киирсибитим”, олох туспа санаалаах, көрүүлээх, өһөс дьон түбэһэн.
“Иччини” Москваттан сылдьар үс сценаристка сакаастаабыппыт. Олору кытта хас эмэ ыйы быһа “тустубутум”, киинэ кутун тиэрдэ сатаан. Саха сирин харахтаан көрбөтөх дьоҥҥо санааҕар көстөн турар чахчылары кытта быһаарыахха наада эбит. Ол да буоллар, олус талааннаах, хомоҕой тыллаах уолаттар буоланнар, бүтэр уһугар киһи астынар сценарийын суруйбуттара. Арба, соторутааҕыта биир ааптарым эрийэ сылдьыбыта — “24 снега” киинэни көрбүт. “Дьэ өйдөөтүм, тугу этэ сатаабыккын! Ити курдук киэҥ нэлэмэни түһээн да баттаппатах киһи эбиппин, олох атыннык толкуйдуу олорбут эбиппин!” — диир. Дьэ итинник.
Саха киинэтэ уустугуран иһиэҕэ
— “Мин үрдүбэр күн хаһан да киирбэт” киинэни Москваҕа биллэр киновед дьахтары кытта бииргэ көрбүппүт. Кини “Бу киинэни устарга Тимур Бекмамбетов сүбэлээбитэ көстөр! Кини туһанар ньымалара, уһулар тиэхиньикэтэ харахха быраҕыллар!” диэбитин сонньуйа истибитим. Биллэн турар, Любовь Борисова кимтэн да тутулуга суох уһулбута саха киһитигэр өйдөнөр буоллаҕа. Аны, биир биллэр кириитик кэлэн “Бу киинэ Америкаҕа уһуллубута эбитэ буоллар, сиргэ силлиэм этэ. Саха сиригэр уһуллубутун билэр буоламмын, бэл, ытамньыйан ыллым” диэн санаатын үллэстибитэ.
Ити көрүдьүөс баҕайы быһаара сатааһын кэнэн, ыраас санааны сүтэрбиттэригэр, барытын цинизм өттүнэн эрэ сыаналыыр буолан хаалбыттарыгар сытар. Нууччалыы эттэххэ, “наивность” хайдах даҕаны сатабыл көмөтүнэн оҥоһуллубат матырыйаал. Ол иһин, сахалар тиэхиньикэ өттүгэр олус сайдыылаах, оттон ис хоһоонугар ыраас санаалаах киинэлэрэ киин сиргэ дьону абылыыр. Ол эрэн, туох барыта ааһар, биһиги аан дойду киинэтин ырыынагар тэҥнээхтэр курдук кыттыһар кэммит кэлиэҕэ. Ол туһугар эдэр ыччаты үөрэтиэх тустаахпыт.
Егор Карпов