Муус устар 12 күнэ – Космонавтика күнэ. Бу бэлиэ күн Юрий Гагарин салгын куйаарыгар көппүтүн өрүү ахтан-санаан ааһабыт.
Оттон сахалар уонна космонавтика туох сибээстээхпитий? Саха сиригэр космонавтар, сахалар Байконурга ыалдьыттааһыннарын, Уус Алдан улууһугар Дүпсүҥҥэ космонавтика уонна авиация музейын, Смоленскай уобалас Гагарино куоратыгар СӨ Бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев көҕүлээһининэн, скульптор Эдуард Пахомов ааптардаах Юрий Гагарин ийэтигэр Анна Тимофеевнаҕа аналлаах өйдөбүнньүк туруоруллубутун, лүөччүк-космонавт Олег Кононенко космос куйаарыгар саха хомуһун дьүрүһүппүтүн, Өксөкүлээх Өлөксөй 40 кыраамнаах кинигэтин куосумаска илдьэ тахсан “Хомус” хоһоону дорҕоонноохтук аахпытын сөҕөбүт, хайгыыбыт, үөрэбит, астынабыт.
Балары сэргэ, бүгүн мин космонавтарга психологынан үлэлээбит, Амма улууһуттан төрүттээх Саргылаана Захарованы кытары кэпсэппиппин билиһиннэриэхпин баҕарабын.
—Саргылаана, эрдэттэн да соҕус буоллар, Космонавтика күнүнэн эҕэрдэлиибин! Дойдулаахтарыҥ саха кыыһа космонавтары кытары ыкса алтыһан үлэлээбиккинэн киэн туттабыт, наһаа үөрэбит. Итиннэ хайдах тиийэн хаалбыккын саас-сааһынан кэпсэтиэх эрэ. Оҕо сылдьан эн космонавт буолуоххун баҕарар этиҥ дуо?
—Эчи суох. Космонавтикаттан ыраах этим. Дьэ, хата ол оннугар, киэһээ хараҥарда да сулустары кэтээн тахсарым. Сир аргыһа устан ааһарын, халлаан оройуттан сулустар сандаарыс гынаат түһэллэрин көрдөхпүнэ наһаа сэҥээрэрим, үөрэрим. Куруук ити ханна тиийдэ, хайдах эбитэ буолла, үөһээ сулустарга тиийбит киһи ньии дии саныырым.
— Оттон тоҕо авиационнай институкка туттарсыбакка, психолог идэтин талбыккыный?
— Оҕо эрдэхпиттэн араас түгэннэргэ дьон тус-туһунан дьайыыларын, ылыныыларын болҕойон көрөрүм уонна тоҕотун ымпыктаан-чымпыктаан билэ сатыырым. Толкуй бөҕөҕө түһэрим, бэйэм бэйэбэр ырытан көрөрүм. Онон СГУ омук тылын факультетыгар “немец тылын уонна литературатын учуутала, оскуола психолога” диэн саҥа хайысха арыллыбытыгар онно туттарсан киирбитим.
Университеты бүтэрэн баран, икки сыл Дьокуускай куорат 29-с №-дээх оскуола-гимназиятыгар үлэлээбитим. Онтон Дьылҕа Хаан ыйааҕынан буоллаҕа, РФ бэрэсидьиэнин иһинэн Арассыыйатааҕы судаарыстыбаннай сулууспа академиятын аспирантуратыгар “акмеология и психология профессиональной деятельности” тутарсан киирбитим.
Үрдүк таһымнаах, киэҥ билиилээх уһуйааччыларга үөрэммиппин дьолбунан ааҕабын. Ол курдук, киэн туттан, махтанан уонна сүгүрүйэн туран ааттыыбын Алексей Александрович Бодалёву – психология наукатын докторын, профессоры, Арассыыйатааҕы үөрэх академиятын чилиэнин (РҮөА); Ксения Александровна Абульханова-Славскаяны — психолог, философ, философия наукатын доктора, РҮөА академига, чилиэнэ; Анатолий Алексеевич Деркаһы — психология наукатын доктора, профессор, РҮөА чилиэнэ, академик, РФ наука үтүөлээх диэйэтэлэ; научнай салайааччым Владимир Георгиевич Зазыкины – психология наукатын доктора, профессор, РФ наука үтүөлээх диэйэтэлэ; учууталым уонна настаабынньыгым Олег Игоревич Ждановы – психология наукатын доктора, профессор, полковник, космоска уһун кэмнээх көтүүлэри хааччыйыы, тэрийии иһин ССРС Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, 20-ттэн тахса сыл устатыгар космонавтары бэлэмниир Психология киинин лабораториятын салайбыт. Мин бу уһулуччу дириҥ билиилээх дьоҥҥо үөрэниим үлэһит быһыытынан сайдарбар бигэ акылааты уурбуттара.
— Космонавтары бэлэмниир Кииҥҥэ үлэҕэ хайдах киирбиккиний? Онно үлэҕэ киирэргэ туох ирдэнэр эбитий?
— Москваҕа Звёзднай куоракка олорбутум. Ити кэмҥэ Ю.А.Гагарин аатынан космонавтары бэлэмниир киин байыаннай систиэмэттэн гражданскайга көһөрүллүбүтэ. Биллэн турар, талыы, сүүмэрдээһин кытаанах. Бастатан туран, үөрэҕиҥ көрүллэр, үлэҕэр үөрүйэхтээх уонна хайаан да мэктиэлээх буолуохтааххын. Миигин учууталым, настаабынньыгым уонна кэргэним Леонид Иосифович Воронин – мэдиссиинэ наукатын доктора, профессор, космическай мэдиссиинэ исписэлииһэ, мэдиссиинэ сулууспатын полковнига, ССРС уонна РФ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата мэктиэлээбитэ. Кини сааһын тухары космонавтары бэлэмниир кииҥҥэ үлэлиир. Мин ирдэнэр докумуоннары толорбутум уонна сүүмэрдээһини этэҥҥэ ааспытым. Дьэ, ол кэнниттэн, сыл аҥаарын быһа улаханнык долгуйан туран, үлэҕэ ылылынным дуу, суох дуу диэн күүппүтүм.
Маҥнай “Научно-исследовательский испытательный центр подготовки космонавтов имени Ю.А. Гагарина” диэн ФГБТ ыстаарскай научнай сотруднигынан ылбыттара. Онтон космонавтары (астронавтары) бэлэмниир медико-психологическай лабораторияҕа начаалынньыгынан анаабыттара. Манна космонавтары бэлэмнээһин, бэрэбиэркэлээһин, психологическай эспэртиисэни ыытыы, куйаарга көтөллөрүгэр уонна сиргэ эргиллибиттэрин кэнниттэн медико-психологическай көмөнү оҥоруу, о.д.а. элбэх үлэ тиһиктээхтик ыытыллар.
— Космонавтары кытары үлэлиир хайдах эбитий?
— Наһаа интэриэһинэй уонна улахан эппиэтинэстээх.
— Психолог кинилэргэ төһө дьайарый?
— Биллэн турар. Психолог космонавтар сүүмэрдэнэллэригэр, эрчиллэр кэмнэригэр, көтөн кэлбиттэрин кэннэ чөллөрүгэр түһэллэригэр көмөлөһөр, үлэлиир. Космонавтарга сыл ахсын хайаан да быраастар хамыыһыйалара ыытыллар. Онно психолог космонабы анал эрчиллиилэргэ уонна куйаарга көтөргө сөбүлэһэрин туһунан түмүгэ баар буолуохтаах. Психологтар экипаж көтөн истэҕинэ көмө-өйөбүл эмиэ оҥороллор. Кылгастык эттэххэ, итинник.
— Оттон, арай, космонавтар куйаарга тахсан баран, мөккүһэн дуу, иирсэн дуу турдуннар? Ыраахтан олорон ыараабыт балаһыанньаны хайдах быһаараҕыт?
-Профессионал профессионалы кытары хайаан да уопсай тылы булуохтаах. Итиэннэ көтүөхтэрин иннинэ, психологтар экипаж бары чилиэннэригэр сүбэ-ама биэрэллэр.
— Арай, психолог, космонабы өссө ситэри бэлэмнэнэн баран биирдэ көтүөн наада диир буоллаҕына, туох миэрэ ылылларый?
— Итиннэ психолог тус бэйэтэ эрэ быһаарбат. Бүтэһиктээх түмүгү, быһаарыыны салалта уонна биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа оҥорор.
-Космонавтар Саха сирин туһунан ыйытааччылар дуу?
— Профессиональнай этика тутуһуллар. Психолог-эспиэр уонна космонавт профессиональнай үлэ эрэ туһунан кэпсэтиэхтээхтэр. Арай, дойдулаахпыт буоларын быһыытынан диэххэ дуу, Ньурба оскуолатыгар үөрэммит лүөччүк-космонавт Дмитрий Юрьевич Кондратьевтыын ахтан-санаан ааһарбыт. Саха сирэ ураты кырасыабай айылҕатын, өҥүрүк куйааһын, томороон тымныытын, дьонун-сэргэтин, ама, ким санаан ылбат буолуой?!
— Бу Кииҥҥэ хас сыл үлэлээбиккиний?
— Үс сыл үлэлээбитим биллибэккэ ааспыта. 2006 сылтан Москватааҕы авиационнай институтка үлэлиибин.
-Онно космонавт буолуон баҕалаах ыччаттар төһө элбэхтэрий?
— Бааллар. Ордук аэрокосмическайга техническэй идэҕэ үөрэнэр ыччаттар баҕалаахтар.
— Кинилэри сүүмэрдииргэ туохха болҕомто уурулларый?
— Биллэн турар, кытаанах, чэгиэн доруобуйа, анал үөрэх, билии-көрүү таһыма, эт-хаан өттүнэн сайдыылаах, бэйэни кыанар буолуу, туруоруллубут сыалы-соругу ситиһэргэ дьулуурдаах буолуута.
-Баары-баарынан эт эрэ, хаһан эмэ саха киһитэ куйаарга көтүөн сөп дуо?
-Эрэнэбин. Кылаабынайа киһи наһаа баҕалаах уонна дьулуурдаах буолуон наада.
— Оттон 2012 сыллаахха Саха сириттэн 10 киһини космонавка хандьыдаатынан талан тураллар. Кинилэр?
— Хомойуох иһин, бу дьон ылыллыбатахтара. Билигин хас биирдиилэрэ бэйэлэрин дьыалаларынан дьарыктаналлар. Ол да буоллар, СӨ Бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев уонна саха норуотун ыра санаата хаһан эмэ хайаан да туолуо. Космонавт буоларга бары өттүнэн сөптөөх, чахчы дьоһун ыччаттар баар буолуохтара, тахсыахтара диэн эрэнэбин. Түгэнинэн туһанан, СӨ Ил Дарханыгар Айсен Николаевка биһиги Саха Өрөспүүбүлүкэбитигэр инженердэри уонна аэрокосмическай салаа исписэлиистэрин бэлэмнээһиҥҥэ бырайыакпытын олоххо киллэрэргэ көмөтүн, кыһамньытын иһин махтанабын.
— Космонавт буолуон баҕалаах оҕолорго тугу сүбэлиэҥ этэй?
— Бастатан туран, чэгиэн доруобуйалаах буолуохтаахтар. Ол иһин, эрдэттэн ханнык да куһаҕан дьаллыкка чугаһаамаҥ, ол оннугар бэйэҕитин эргиччи сайыннарарга кыһаллыҥ диэн сүбэлиэм этэ. Ону сэргэ, анал үөрэх, өй-санаа өттүнэн дириҥ билиилээх, толкуйдаах, мындыр буолуу, эт-хаан өттүнэн эрчиллиилээх, сыалы-соругу ситиһэргэ дьүккүөрдээх буолуу ирдэнэрин өссө төгүл тоһоҕолуубун.
-Кэпсэтиибит бүтүүтүгэр, Саргылаана, биһиги ааҕааччыларбытыгар баҕа санааҥ.
— Сахам сирин дьонун-сэргэтин Космонавтика күнүнэн ис сүрэхпиттэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин! Кытаанах, чэгиэн доруобуйаланыҥ, дьоллоох буолуҥ. Тапталлаах Сахабыт сирэ чэчирии сайдарын туһугар бары кыһамньыгытын ууруҥ! Николай Островскай “Ыстаал хайдах хатарыллыбыта” арамааныгар “Самое дорогое у человека – это жизнь. Она даётся ему один раз, и прожить её надо так, чтобы не было мучительно больно за бесцельно прожитые годы” диэн этиллибитин сүрэххитигэр-быаргытыгар чугастык тутан толкуйдаан, сыаналаан көрүҥ уонна олоҕу таптааҥ, харыстааҥ. Өрүү сырдыкка, кэрэҕэ уонна иннигит диэки дьулуһуҥ!
—Махтал, Саргылаана. Эйиэхэ эмиэ сир үрдүгэр баар бары кэрэни, үтүөнү.
ЫСПЫРААПКА
Саргылана Егоровна Захарова — психология наукатын хандьыдаата, социальнай психология, имиджелогия, акмеология, космическай уонна авиационнай психология, аэрокосмическай салааҕа уопсастыбаннаһы кытта сибээскэ исписэлиис, 40-тан тахса научнай үлэ ааптара.
Москватааҕы авиационнай институт (научнай-чинчийэр университет) омук тылларын факультетын үрдүк технологиялар салааларыгар рекламаны уонна уопсастыбаннаһы кытта сибээскэ кафедратын доцена.
Үлэттэн толлубат киһи элбэҕи ситиһэр
Мин Саргылаана ийэтин кытары эмиэ сэһэргэспитим. Саргылаана оскуолаҕа хайдах үөрэммитин, кыра сылдьан тэрээһиннэргэ, уопсастыбаннай үлэҕэ төһө көхтөөхтүк кыттарын ыйыталаспытым.
Ону саҕалыам иннинэ, бастаан, дьоруойум төрөппүттэрин туһунан билиһиннэриим. Светлана Михайловна Захарова СГУ БГФ бүтэрэн баран Амма оскуолатыгар учууталлаабыт, оскуола дириэктэрин солбуйааччынан, оройуоннааҕы үөрэх отделыгар (РОНО) методическай кабинет сэбиэдиссэйинэн, уопсайа 40-тан тахса сыл устатыгар үөрэх эйгэтигэр үрдүк таһаарыылаахтык үлэлээбит. «Учууталлар учууталлара», «XXI үйэ учуутала» бэлиэлэр хаһаайыннара. Билигин сиэннэрин көрсөр наһаа наадалаах уонна туһалаах эбээ. Эдэриттэн уопсастыбаннай үлэҕэ көхтөөхтүк кыттыбыт киһи, Светлана Михайловна, Дьокуускайга аҕам саастаахтар түмсүүлэригэр сылдьар, «Чэбдигирии» доруобуйаны чэбдигирдэр бөлөххө дьарыктанар, СӨ педагогическай үлэһиттэр бэтэрээннэрин түмсүүтүгэр сылдьар. Ыал аҕата Егор Егорович Захаров Омскайга физкультура институтун, кэлин Хабаровскайга Партия үрдүкү оскуолатын бүтэрбит. Учууталлаабыт, оскуолаҕа дириэктэрдээбит, хомсомуол Амматааҕы райкомугар, онтон партия райкомун 2-с сэкирэтээринэн бэриниилээхтик үлэлээбит.
Светлана Михайловна кэпсиир:
—Кэргэним 1991 сыллаахха олохтон туораабыта. Онон оҕолорбун үһүөннэрин атахтарыгар бэйэм туруорбутум. Саргылаанам — ортоку оҕо. 1973 сыллаахха сэтинньигэ төрөөбүтэ. Амма аҕыс кылаастаах оскуолатыгар киирбитэ. Ол оскуолабыт кэлин гимназия, онтон лиссиэй буолбута.
Саргылаана оҕолору түмэ тардар дьоҕурдааҕа кыратыттан биллибитэ. Тэрээһинтэн аккаастаммытын өйдөөбөппүн. Өрүү иннинэн буолааччы, көхтөөхтүк кыттан иһээччи. Пионердар этэрээттэриттэн саҕалаан, туристическай куруһуокка тиийэ сылдьара, көмөлөһөрө, салайсара. Ольга Иванова-Сидоркевич тэрийбит «Амма чэчирэ» ансаамбылга үҥкүүлээбитэ.
Кыыспытын учуутал буолуоҕа дии саныыр этибит. Үөрэххэ туттарсарыгар бэйэтин баҕатын учуоттаабытым. Аспирантураны бүтэрэригэр кандидатскайын РФ сүрүн политическай партиятын имиджин психологическай уратыларыгар суруйан ситиһиилээхтик көмүскээбитэ.
Уопсайынан, Саргылаана оҕо эрдэҕиттэн үлэһит уонна дьүккүөрдээх. Сорудаҕы сыспакка-соспокко хайаан да сөптөөх кэмигэр толорон тэйэрэ. Оскуолаҕа үөрэнэр кэмигэр, устудьуоннуу да сылдьан, биир да сайыҥҥы сынньалаҥыгар таах олорор диэни билбэт этэ. Хайаан да үлэ булан тэйэрэ. Холобур, Мээндигигэ сайыҥҥы сынньалаҥар ыанньыксыттаабыта, төрүүр дьиэҕэ (роддомҥа) санитаркалаабыта, Дьокуускайга балет труппатыгар үлэлээбитэ. Москваҕа үөрэнэ сылдьан Звезднай куоракка лааҕырга баһаатайдаабыта, эмиэ онно үөрэнэ сылдьан ЯМУМ (Москваҕа) преподавателлээбитэ. Дьэ, итинник, хаһан да, туох да үлэттэн иҥнэн-толлон турааччыта суох.
Эдэр ыччакка баҕарарым диэн, туох да үлэттэн иҥнэн-толлон турумаҥ, түсүһэн иһиҥ. Итиэннэ билиини-көрүүнү хаҥатарга иннигит диэки күүскэ түһүнүҥ. Эдэр дьон барытын кыайа-хото тутуоххут.
Сардаана БАСНАЕВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар: Саргылаана Захарова дьиэтээҕи архыыбыттан