Социальнай ситимҥэ коронавирус дьаҥыттан көмүскүүр эмп айыллыбытын, бу эмп өссө В+Д гепатит быар ыарыытын эмтиирин туһунан тарҕанан, үгүс киһини бу сурах интэриэһиргэттэ.
Бүгүн итини чуолкайдыыр сыалтан РНА СС Криолитозона биологическай проблемаларын институтун сүрүн научнай үлэһитэ, биология наукатын дуоктара, бэрэпиэссэр, академик Борис Моисеевич Кершенгольцтуун кэпсэттим.
— Борис Моисеевич, социальнай ситимҥэ, чуолаан батсаапка коронавирус инфекциятын уонна быар ыарыытын эмтиир эмп айыллыбытын туһунан сурах чахчы дуо?
— SakhaNews ИА саайтка тахсыбыт, Криолитозона биологическай проблемаларын института хатыҥ туоһуттан (хаҕыттан) уонна лабыктаттан оҥорбут биопрепараатын боруобалаан көрдөрөөрү гынарын, бу эмп коронавирус дьаҥын эмиэ эмтиир кыахтааҕын туһунан сурах чахчы. Бетукладин диэн биопрепараат патыанын ааптара М.М.Шашурин, өссө 2018 сыллаахха айыллан килиниичэскэй тургутуктары, ол курдук, ыараханнык уонна түргэнник сайдар вируснай гепатит В+Д көрүҥнэригэр бэрэбиэркэни ситиһиилээхтик ааспыта. Ону сэргэ, түбүркүлүөһү эмтииргэ эмиэ олус туһалааҕа дакаастанна. Вируһу утары охсуһар, сымнаҕастык дьайар (РНК – вирус тарҕаныытын аччатар) антибактериальнай, гепатопротекторнай (быары токсиннартан уонна антибиотик дьайыыларыттан) көмүскүүр, антитромбиновай дьайыылаах, киһи иммунитетын бөҕөргөтөр, хааны ыраастыыр аналлаах. 2020 сыл кулун тутар бүтүөр диэри, биһиги бу эми коронавирус утары туттуохха сөбүн туһунан толкуйдаабакка, санаабакка сылдьыбыппыт.
Бу санаа, аан дойду үрдүнэн, Арассыыйаны эмиэ хабан туран, SARS –COV -2 вирус киһи этин-сиинин сиирин туһунан сурах тарҕаммытыгар биирдэ киирбитэ. Бу коронавирус штамма антиотензин эрэсиэптэрин кытта ситимнэһэн II (ACE2) көрүҥнээх, ол да иһин гипертониялаах дьон өрүү бу эрэсиэптэрдэр сайдалларын бүөлүүр эми иһэр буоланнар, бэйэлэрин коронавирустан харыстыыллар эбит. Тыынар уоргаммыт килиэккэлэригэр, куртахха-оһоҕоско, хабахха, сүрэх быччыҥнарыгар, бастатан туран, хаан эргиирэ ыһыллан, кыра тромбалар үөскээн, килиэккэлэр хаан эргиирин алдьаталлар, ол иһигэр тыҥа альвеолатын. Иккиһинэн, аутоиммуннай дьайыы (реакция) барар. «Цитокиновай шторм» дэнэр. Бу дьайыытыгар бүөр, быар үрдүк ноҕуруусканы ылаллар. Бэлиэтээн эттэххэ, биһиги быраастарбыт бу SARS –COV-2 вирус патогенетическэй дьайыытын тута өйдөөн, вируһу утары эми кытта антиромбированнай дьайыылаах уонна иммунитеты бөҕөргөтөр, күүһүрдэр аутоиммуннай дьайыыны утарар эмтэринэн ыарыһахтары эмтии сылдьаллар. Арассыыйаҕа өлүү ахсаана аҕыйаҕа маны кытта ыкса ситимнээх дии саныыбын. Онон бетукладин коронавируһу эмтиир (айылҕа матырыйаалыттан оҥоһуллубут, синтетическэй буолбатах) био-эбилик буолан, маны эмп диир сатаммат. Онон коронавирустаабыт, ыарахан туруктаах дьоҥҥо бу эбилиги аныыр кыахпыт суох. Вируска хаптарбат туһуттан харыстанар эрэ сыаллаах туттуохпутун сөп. Холобур, бу дьаҥы кытта үлэлэһэ сылдьар быраастарбытыгар, мэдиссиинэ үлэһиттэригэр туһалаах.
— Бетукладин гепатиты, быар ыарыытын эмтииргэ киэҥник туттуллан эрэр дуо?
— Бетукладин Биология институтун био-сыаҕын иһинэн эспэримиэнниир уопут быһыытынан оҥоһуллар. Билиҥҥи туругунан, килиниичэскэй тургутууга фтизиатрияҕа уонна гепатологияҕа кыра кээмэйинэн туттуллар. Бу биопрепараат хара маҥнайгыттан бааһы-үүтү ириҥэҕэ тиэрдибэккэ, суолу-ииһи хаалларбакка эмтиир кыаҕын көрдөрдө. Коронавирус утары тургутугу бэлэмниибит. Бетукладины В+Д вируснай гепатиты эмтээһиҥҥэ киэҥник тарҕатыахпытын, оҥорон таһаарыыны кэҥэтиэхпитин, био-сыахпытын улаатыннарыахпытын үп-харчы суоҕа атахтыыр. Килиниичэскэй тургутук быһыытынан арай М.К.Аммосов аатынан ХИФУ-га мэдиссиинискэй наука дуоктара, мэдиссиинэ институтун дириэктэрин солбуйааччы, өрөспүүбүлүкэ ыстааты таһынан сүрүн инфекционист бырааһа Снежана Слепцова оҥорор.
— Научнай институттар үгүс чинчийии үлэтин ыыталлар. Ханнык саамай дьоҥҥо туһаны аҕалбыт уонна киэҥник тарҕаммыт эми ааттыаххын сөбүй?
— Эн коронавируһу утары эми ыйытаҕын дуо? Туох баар эмп-томп барыта билигин коронавирус дьаҥын утары охсуһууга туттулла сылдьар. Бу аҕыйах хонуктааҕыта «Авифавир» диэн эмп Арассыыйаҕа ситиһиилээхтик коронавируһу утары тургутугу ааспытын иһиттим. Ол эрээри, быраас анааһына суох мээнэ үлүбээй ылан иһэр наһаа сэрэхтээх. Тоҕо диэтэххэ, инфекцияны утары охсуһар эмтэр бары кэриэтэ араастык дьайыахтарын сөп.
— Наука эйгэтигэр эдэрдэртэн кэскиллээх учуонай быһыытынан кимнээҕи бэлиэтиэҥ этэй?
— Бастатан туран, мин эйгэм эҥээр үлэлиир учуонайдары бэлиэтиэхпин сөп. Бу – айылҕа уонна мэдиссиинэ. Биохимия уонна генетика, биотехнология эйгэтэ буолар. Иккиһинэн, эн Саха сиригэр үлэлиир эдэр учуонайдары этэр буоллаххына, мин хорсуннук хас да ааты этиэхпин сөп. Бүтэһик сылларга наука бу салаатыгар Арассыыйаҕа даҕаны, өрөспүүбүлүкэҕэ даҕаны элбэх эдэр учуонай суолу тэлэн эрэр. Мин Владимир Шаройконы этиэм этэ, кини СГУ химическэй салаатын бүтэрбитэ. 2000 сылларга биир бастыҥ устудьуон этэ. 33 сааһыгар дуоктарскай диссертациятын Санкт-Петербург куоракка көмүскээбитэ. Билигин Санкт-Петербурга химия институтугар биотехнолог, биохимик быһыытынан сүрүннүүр научнай үлэһитинэн ситиһиилээхтик айа-тута сылдьар. Наталья Соловьева, Николай Барашков, Харитон Куртанов – мэдиссиинэ наукатын хандьыдааттара, эдэр учуонайдар. ХИФУ иһинэн молекулярнай лабораторияҕа үлэлииллэр. Бу лабораторияны биология наукатын дуоктара, Саха сирин генетическэй наукатын чулуута Сардаана Аркадьевна Федорова төрүттээбитэ. Оттон биһиги институппутугар үлэлиир эдэр биохимик учуонайдартан Илья Прокопьевы, Игорь Слепцову уонна бетукладины оҥорон таһаарбыт Михаил Шашурины ааттыахпын сөп. Ону сэргэ, биология наукатын хандьыдаата Ксения Наумованы бэлиэтиэм этэ. Кини успуорт уонна биохимия эйгэтигэр кладород диэн успуорт мэдиссиинэтигэр үчүгэй көрдөрүүлээх биопрепарааты айбыта. Урут ХИФУ үлэһитэ, аспираана этэ. Билигин Москваҕа үлэлиир.
— Бэйэҥ ханнык чинчийиигин саамай интэриэһинэйинэн уонна дьоҥҥо туһалааҕынан ааҕаҕын?
— Мин наука уонна үрдүк үөрэх кыһатыгар 48 сыл үлэлээбитим тухары, М.В.Ломоносов аатынан МГУ химическэй факультетыгар аспираанныахпыттан – наркология салаатыгар дьоҥҥо син туох эрэ туһаны оҥордум дии саныыбын. Ол курдук, арыгылааһыны, ньиэрбэ ыарыытын, араас фобиялары быһаарар биохимическэй ньымалар айыллыбыттара. Онон биотехнология салаатыгар син туох эмэ көдьүүстээх оҥоһуллубута. Биһиги хотугу, ыраас, чэбдик айылҕабыт эмтээх отуттан-маһыттан, кыылын-сүөлүн биосырьетуттан уонна аныгы физическэй-химичэскэй ньымалар көмөлөрүнэн хас да көрүҥ био-эбиликтэр оҥоһуллубуттара.
Ульяна Захарова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru