Кэнники кэм биир үтүө бэлиэтэ — ыам ыйын 9 күнүгэр ааспыт сэрии саллааттарын сыдьааннара эһээлэрин, хос эһээлэрин туһунан социальнай ситимнэргэ ахтыыларын суруйаллар. Бу кылгас кээмэйдээх суруктарга, туох даҕаны омуна, күүркэтиитэ суох дьиэ иһигэр кэпсэммит ол сэрии туһунан кырдьыктаах ахтыылар көстөн кэлээччилэр. Саллааттар сэрии туһунан кэпсииллэрин сөбүлээбэттэрэ баар суол. Ол эрэн, биир эмэ түгэҥҥэ, кистии сылдьыбыт ыарыылара, абарбыт санаалара төлө көтөн тахсааччы. Оччоҕо киинэҕэ көстүбэт, сурукка даҕаны дэҥ кэриэтэ тахсар кырдьыгы истиэххэ сөп.
“Т-34” ХАМАНДЫЫРА ЛЕЙТЕНАНТ ЗАБОЛОЦКАЙ
“Мин эһээм олоҕун тухары самныбат санаалаах, көнө майгылаах, суланарын сөбүлээбэт киһи этэ. Ол иһин кини төһө да ыарахан кэмнэр туһунан кэпсээтэр, дьиҥнээх ынырыгы сымнатан суруйар эбит. Ону соторутааҕыта, сылдьыбыт сирдэрин туһунан интэриниэккэ хасыһан ааҕан баран, уолуйа өйдөөбүтүм…” диэн суруйар инстаграмыгар Мария Заболоцкая.
Кини эһээтэ Михаил Трофимович Заболоцкай Саха сиригэр биллэр-көстөр киһи этэ. Аатырбыт педагог, маҥнайгы интэринээт оскуолалары төрүттээһин кыттыылааҕа, 1-гы Дьөппөн интэринээт-оскуолатын дириэктэрэ, оҕо суруйааччыта, Аҕа дойду сэриитигэр “Т-34” тааҥка хамандыыра этэ. 1942 сыл от ыйын 16 күнүгэр ыҥырыллан баран, Сталинградтааҕы танковай училищеҕа кууруска үөрэнэн лейтенант чыынын ылбыта уонна тутатына сэрии уотугар анньыллыбыта. Донбасс чох баайдаах сирдэрин иһин кырыктаах кыргыһыыларга кыттыбытын туһунан ахтыыларыгар суруйбута баар. Тааҥканан сэриилэһии туһунан суруйбут киһи элбэх эрээри, Михаил Трофимович суруйбутун саха киһитэ ордук чугастык ылынар эбит, сахалыы санаалаах киһи эт хараҕынан көрбүтүн кэпсиирэ бэйэ омугун киһитигэр тиийимтиэ соҕус буоллаҕа дуу.
Ол эрэн, Мария инстаграмҥа таһаарбыт суругар эһээтин атын ахтыыларын таарыйар. Михаил Трофимович ньиэмэс билиэнигэр түбэһэн ынырыктаах концлагерь олоҕун иһиттэн көрбүт киһи. Марияны уолуппут, эһээтин кэпсээннэрин кытта тэҥнээн көрбүт сирэ — Эбензее концлагерь буолар. Фашистар сидьиҥ буруйдарын суруллубут докумуоннары таһынан, ол кэмнээҕи хаартыскалар туоһулууллар. Ааҕааччылар, эһиги эмиэ интэриниэккэ киирэн көрүөххүтүн сөп, көрдүүр строкаҕа “Эбензее” диэн суруйдаххытына, тахсан кэлиэхтэрэ ынырык көстүүлэр.
“ТЫАЛА СУОХХА УМАЙБЫТ КИҺИ ЭТИН СЫТА КҮННЭТЭ ТУРАРА…”
Мария эһээтин ахтыытыттан быһа тардан таһаарбытыгар бу курдук баар:
“Олус кыараҕас, икки этээстээх наара ороннорго тобус-толору симиллэ сытан утуйабыт, быт, кулахы “ырайа”. Күҥҥэ иккити аһаппыта буолаллар, килиэп биэрбэттэр, иэдээннээх хоргуйуу…”
“Ый кэриҥэ ааһыыта хайаттан гранит таһар үлэҕэ үүрбүттэрэ. Ыарахан уонна кутталлаах үлэ. Дьон быыстала суох өлөр, аччыктаан өлөллөр, хайаттан сууллаллар, тааска баттаталлар. Өлүктэри тохтоло суох үлэлиир крематорийга соһобут. Тыала суохха умайбыт киһи этин амырыын сыта күнү күннээн турара… Олохтоох нэһилиэнньэ бу сыттан эрэйдэнэрин туһунан истэрбит, ол эрэн хайдах да атыннык дьаһанар кыах суоҕа. Эбензее кыра сир, күөл тула барыта таас хайа, буруо барбат дириҥ хапчаан, аны сирэ таас буолан, киһини көмөр кыах суох”.
“Биир кэмҥэ үлэни тохтотон, таһырдьа таһаарбакка, хаайан кэбистилэр. Лаппа мөлтөхтүк аһатар буоллулар, ыалдьааччы, өлөөччү элбээтэ. Сорохтор ас, салгын тиийбэтиттэн иирэн хаалаллар. Биир түгэҥҥэ, кинилэр тулуйалларыттан ааһан, бараак аанын алдьатан барбыттара, тыас-уус тахсыбыта, тылбаасчыттаах лааҕыр тойотторо кэлбиттэрэ. Иирбит дьон кэлбит харабыллартан сааларын былдьаһан барбыттара, онуоха биир взвод саллаат сүүрэн кэлэн олбуор нөҥүө ытыалаан барбыта. Буун саҕаламмакка кэриэтэ самнан хаалбыта. Ол кэнниттэн лааҕыр тойонун кытта куорат мэрэ кэлэн сүрдээх эйэҕэстик, албыннаһар былаастаах тыл эттилэр. Германскай рейх экэниэмикэтэ ыарахан балаһыанньаҕа киирдэ, ас кэмчитигэр лааҕыр салалтата буруйа суох, бууннаамаҥ, төһө кыалларынан балаһыанньаҕытын чэпчэтэ сатыахпыт…”
“Сарсыҥҥы күнүгэр баар дьонтон аҥаарын атын сиргэ тиэйэн илдьибиттэрэ, хаалбыттар бараагы ыраастаабыппыт, хайаҕастарын абырахтаабыппыт. 1945 сыл кыһына саҕаламмыта. Сотору куорат баанньыгар илдьэн сыл аҥаардааҕы кири сууннарбыттара, астара арыый хойдубута, урукку хаһыаттары аҕалбыттара, ол иһигэр эмиграннар нууччалыы сурунааллара бааллара…”
БИЛИЭҤҤЭ СЫЛДЬЫБЫТ “ХАРА МЭҤ”
Билиэнтэн босхоломмутун туһунан Михаил Заболоцкай автобиографиятыгар олох кылгастык ахтар: “1945 сыл ыам ыйыгар Уфаҕа сортировочнай чааска хамыыһыйаны ааһан сыбаанньабын төннөрбүттэрэ, ахсынньыга дойдубар барбытым”. Ыам ыйыттан ахсынньыга диэри хайдахтаах эрииргэ-буруурга сылдьыбытын сэрэйэн эрэ көрөрбүтүгэр тиийэбит. Туораттан көрдөххө, саха саллаатын олоҕун ыар кэрчигэ этэҥҥэ түмүктэммитэ — сыбаанньата төннөн, дойдутугар тиийэн үлэтигэр төннөн, киһилии олорбута. Ол эрэн, аймахтара кэпсииллэринэн, Михаил Заболоцкай дойдугар да кэлэн баран өр сыллар усталарыгар кэтэбилгэ сылдьыбыт эбит. Сотору-сотору “уорганнар” ыҥыран бэрэбиэркэлииллэрэ, доппуруостууллара эбитэ үһү. “Түөрт-биэс сыл кэриҥэ быыстала суох Покровскай НКВД-тыгар соспуттара”, — диэн кэргэнэ кэпсиир эбит. Наар түүн үөһэ илдьэ бараллар үһү, хаһан даҕаны күнүс кэлбэттэр эбит. Сэрии кэннинээҕи кырыымчык кэмҥэ кыһыҥҥы соно суох киһини атынан тиэйэн баралларыгар, суорҕаҥҥа сууланан барар эбитэ үһү. Онтон доппуруос кэнниттэн төттөрү аҕалан биэриэхтэрэ дуо, сатыы төннөөхтүүр үһү… Айылҕаттан дьоҕурдаах, бэрт үрдүгү дабайыахтаах киһини биир кэрдиискэ тиийдэҕинэ, төттөрү самнаран иһэллэр эбит. Сэбиэскэй кэм биир ыар кырдьыга — оккупацияламмыт сиргэ олорбут, билиэҥҥэ түбэспит дьон олохторун тухары “хара испииһэккэ” сылдьар дьылҕалаахтара.
Ол да буоллар, олоххо дьулуурдаах, баары куоттарбат саха киһитэ барахсан, санаата самныбакка, сэрии кэнниттэн бэрт үтүө олоҕу олорон ааспыта. Ыар айанын түмүктээн дойдутугар кэлэн оҕо-уруу төрөтөн, үөрэх эйгэтигэр үйэтин тухары үлэлээн, дьон-сэргэ убаастыыр киһитэ буолбута. Кини оҕолорго суруйбут кинигэлэрин кырачааннар билигин даҕаны таптаан ааҕаллар, дойдутугар Хаҥаласка “Заболоцкай ааҕыылара” диэн тэрээһин ыытыллар. Сэриилэспитин, билиэҥҥэ сылдьыбытын туһунан кинигэ суруйан, 1994 сыллаахха «Онтон ыла үйэ аҥаара ааста» диэн ааттаан бэчээккэ таһаарбыта улаханнык биллибэккэ ааспыт эбит. Ити кинигэни мин Пушкин бибилэтиэкэтин электроннай каталогар көрдөөн баран булбатым.
Мария эһээтин туһунан маннык суруйар: “Эһээм тыыннаах төннөн кэлбитэ таҥара ыйбыт оҥоруута, үөһээттэн суруллубут дьылҕа эбит. Сэрии кэнниттэн эһээлээх эбээм 9 оҕону төрөтөн улаатыннарбыттара (барыта 12 оҕоломмуттар), кинилэртэн сиэн, хос сиэн үөскээннэр, дьон буолан олоробут”.
Егор Карпов, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар Заболоцкайдар дьиэ кэргэн архыыптарыттан.