Бу күннэргэ Саха АССР төрүттэммитэ сүүс сылын киэҥник бэлиэтээри олоробут. Саха сирин сайдыытын устуоруйатыгар улахан өҥөлөөх, тумус туттар дьоммутуттан биирдэстэринэн Климент Егорович Иванов буолар.
Климент Иванов, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ бочуоттаах гражданина, ССРС 12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин норуодунай дьокутаата, Саха сирин араас кэмнэрдээҕи биллэр норуот дьокутаата, 1992-1993 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ:
— Бу күннэргэ бэлиэтэнээри турар Саха АССР 100 сыллаах үбүлүөйэ биһиэхэ, саха норуотугар, улахан суолталаах. Биһиги олорон кэлбит олохпутугар-дьаһахпытыгар сыана быһабыт, онтон сыанабыл биэрэн баран, сорук туруорунабыт. Ол аата сүүс сыл диэн – эппиэттээх кэрдиис кэм. Саха сирэ биир үйэ устата күүскэ сайдан кэллэ. Өрөбөлүүссүйэ иннинэ аан дойду үрдүнэн үрдүк култуура диэн өйдөбүл баара. Ол кыра омуктарга намыһах этэ. Дьэ, ылан көрүөҕүҥ улахан устуоруйалаах, баай үгэстэрдээх былыргы судаарыстыбанан буолар Японияны. Ол эрээри бу дойду аан дойду үрдүнэн балаһыанньата сүүс сыллааҕыта эмиэ намыһах этэ. Мин ол туһунан Японияҕа 1991 с. бара сылдьан “Анатомия экономики Японии” диэн нууччалыы тылбаастаммыт киинэҕэ (диискэҕэ) көрбүтүм. Онно көстөрүнэн, Япония төһө да улуу дойду буолбутун иһин, сүүс сыл анараа өттүгэр таһыма намыһаҕа (үөрэхтээх дьонун ахсаанынан, дьон кыанан олоруута, бырамыысыланнас эҥин сайдыыта). Кинилэр кэрдиис кэмнэргэ сорук туруоруналлар эбит. Оннук сыҕарыйан, сыыйа сайдан-үүнэн тахсыбыттарын туһунан кэпсииллэр. Экэниэмикэлэрин туругунан, нэһилиэнньэ сааһынан, доруобуйатын туругунан аан дойду бастыҥ державата буолар кыахтаммыттар. Дьоппуоннар олорон кэлбит олохторун ырытан көрөллөрө олус туһалаабыт. Уонна сэрии кэнниттэн күүскэ сайдыбыттар, атын омуктардааҕар инники күөҥҥэ тахсыбыттар.
Биһиэхэ, Саха сиригэр даҕаны, автономия дьону-сэргэни аныгылыы олорорго үөрэтэн, үөрэхтээһинтэн саҕалаан, оҥорон таһаарыыга тиийэ сайдан кэлбиппит. Тыа дьоно тардыстан, сайдан бардахтара дии. Мин санаабар, ханнык баҕарар сайдыыга идеология сүрдээх оруоллаах буолар. Ол кэмнэргэ социализм идеологията, патриотизм тыыныгар иитии, октябреноктан, пионертан саҕалаан баартыйаҕа тиийэ барытыгар идеология баара. “Американы ситэн ааһыахпыт” диэн идеология дьон санаатын өрө көтөхпүтэ. Биһиги Корчагин холобуругар иитиллэн, буһан-хатан тахсыбыппыт. Ол эрээри социализм төһө да кынаттаатар, төһө да олохпутун тупсардар, көҥүл олоххо аҕалбатаҕа. Быһата, “Коммунизмы тутааччы кодексынан” олорор этибит. Оччолорго табаарыстыы суут, баартыйалаахтар мунньахтарпа, хомсомуоллар мунньахтара эҥин кэмнэрин өйдүүр буолуохтааххыт. Тугу санаабыккын мээнэ туойарыҥ табыллыбат этэ. Биһиги санаабыт күүстээх буолан, кыраттан даҕаны дуоһуйуу ыларбыт.
Кэнники уларыта тутуу саҕана дьон өйө-санаата уһуктан кэлбитэ. Биир баартыйа салайыа суохтаах, көҥүл санаалаах буолуохтаахпыт диэн, дьон-сэргэ уһуктан барбыта. Киһи бырааба күөмчүлэниэ суохтаах диэн өйдөбүл олохсуйбута.
Итинник олордохпутуна, Сэбиэскэй Сойууспут сууллан хаалла, онно баартыйа, дьиҥэ, бэйэтэ буруйдааҕа. Уларыта тутуу дьиҥнээхтик үчүгэй суолунан барбыта буоллар, Сэбиэскэй Сойуус сууллуо суоҕа этэ.
“Устуоруйабытын ытыктыахха”
Саха сирин туһунан эттэххэ, биһиги Арассыыйа оҕолоро буоллахпыт. Арассыыйаны кытта бииргэ демократия суолугар киирдэхпит. Тус бэйэм Б.Н.Ельцины үөҕэллэрин сөбүлээбэппин. 90-с сыллар дьон өйүн-санаатын түмэр эппиэттээх кэмнэр этэ. Арассыыйаны биир куһаҕан дьаллык баара атахтыыр. Дьэ, дойдубут салайааччыларыттан биир эмит “үөҕүллүбэтэх, түктүйэлэммэтэх» киэн туттар, холобур оҥостор киһибит билиҥҥитэ суох курдук. Ленинтэн саҕалаан барыларын сирдибит. Ити сайдыыбытын мэһэйдиир. Салалтабыт бэрт былдьаһар идэлээх. Бэрт былдьаһыы олоччу суох буолуохтаах. Хаалбыт устуоруйабытын бары ытыктыы үөрэниэхтээхпит. Олорон кэлбит олохпутуттан үчүгэйи, сырдыгы эрэ талан ылыахтаахпыт. Оччоҕо дойдубут сайдыыта түргэтиэҕэ. Үөһээ холобурдаабыт Япониябар итинник хобдох дьаллык суох буолан, сайдыы кимиилээхтик барбыта чахчы.
Саха сирин олохтоохторо САССР 100 сылын үчүгэйдик түмүктүүллэригэр улаханнык эрэнэбин. Урукку устуоруйаҕытын үчүгэйдик билиэхтээххит диэн баҕа санаабын тиэрдэбин. Биһиги бу сүүс сылбытыттан тирэхтэнэн, сайдыы саҥа кэрдииһигэр тахсыахпыт диэн эрэнэбин!
Бэлэмнээтэ Женни Стрюкова
Хаартысканы: К.Е.Иванов тиксэрдэ