Тас дойдулар сааҥсыйалары биллэрэннэр, Арассыыйа экэниэмикэтэ кириисиһи утары охсуһар. Дойду салалтата тута кэриэтэ нэһилиэнньэ дьадайыыта тахсыбатыгар, үлэтэ суох буолуу элбээбэтигэр, дьон дохуота намтаабатыгар туһуламмыт кэккэ миэрэлэри ылынна. Холобур, хамнас алын кээмэйин (МРОТ), тиийинэн олоруу алын кээмэйин, бүддьүөт үлэһиттэрин хамнастарын, туох-баар социальнай төлөбүрдэр, биэнсийэ кээмэйдэрин өссө төгүл үрдэтиэхтэрэ.
Федеральнай таһымҥа элбэх көмө оҥоһуллан эрэр. Онтон сүрүннэрэ – аччыгый уонна орто биисинэскэ чэпчэтиилээх кирэдьииттэри биэрэллэригэр анаан бааннары субсидиялыахтара. Бөдөҥ, стратегическай суолталаах тэрилтэлэр ылбыт кирэдьииттэригэр чэпчэтиилээх кэрчик кэм көрүллүө. Урбаанньыттар уонна дьон кирэдьиит каникулунан туһанар кыахтаннылар. Мантан да атын көмө миэрэлэрэ бааллар.
Бэрэсидьиэн Владимир Путин эрэгийиэннэри социальнай-экэнэмиичэскэй өттүнэн өйүүр туһунан мунньаҕы тэрийэн ыыппыта. “Сыана үрдээһинэ дьон дохуотугар охсор. Онон сотору кэминэн бары социальнай төлөбүрдэри, биэнсийэни, бүддьүөт үлэһиттэрин хамнастарын үрдэтиэхпит. Маннык судургута суох балаһыанньаҕа сыл түмүгүнэн дьадайыы таһымын намтатыахтаахпыт. Бу билигин кыаллар соруктар”, – диэн бэрэсидьиэн бэлиэтээн эппитэ.
Кини эрэгийиэннэр салалталарыгар кылгас кэм иһигэр бу соруктары болҕомтоҕо ыларга, үлэтэ суох хаалбыт дьоҥҥо өйүүр миэрэлэр көдьүүстэрин үөрэтэн, ырытан көрөргө сорудахтаабыта. Ону тэҥэ, көмө миэрэлэрин кэҥэтэн, холобур, социальнай хантараак бырагырааматын сайыннарыахтара.
Уопсайа 14,1 миллиард солкуобайдаах көмө
Кулун тутар 15 күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев нэһилиэнньэни өйүүр уонна эминэн хааччыйыы туһунан мунньах ыыппыта. Билиҥҥи кэмҥэ бүддьүөт эйгэтигэр “прочие” диэн категориялаах үлэһиттэр хамнастарын муус устар ыйтан үрдэтэргэ уонна 8-15 саастаах оҕолоох, кыра дохуоттаах ыалларга төлөбүрү киллэрэргэ нуорма-быраап докумуоннарын бэлэмнээһин, ааҕыы-суоттааһын үлэтэ бара турар.
Өрөспүүбүлүкэтээҕи таһымҥа, бастатан туран, оҥоһуллуохтаах дьайыылар былааннарын ылыммыттара. Ол курдук, бородууктаны хаһааныы, Уһук Хоту улуустарыгар таһаҕаһы тиэрдии, нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутугар, тутуу салаатын, салгын тырааныспарын, урбаанньыттары өйөөһүн, о.д.а. суһал быһаарыныылар ылыныллыбыттара. Омук сириттэн атыылаһыллыахтаах тэриллэри атынынан солбуйуу боппуруостара быһаарыллаллар.
Ону тэҥэ, нэһилиэнньэ дохуота намтаабатыгар уонна эминэн хааччыйыыга болҕомто ууруллар.
Онон, бары өттүнэн, бу көмө миэрэлэригэр уопсайа 14 миллиард 100 мөлүйүөн солкуобай көрүллүөхтээх.
Тиийинэн олоруу уонна МРОТ үрдээһинэ
Саха сиригэр тиийинэн олоруу алын кээмэйэ (прожиточный минимум) 2022 сыл тохсунньутугар 8,6% үрдээбитэ. Бастакы зонаҕа (хоту улуустарга уонна Айхалга, Удачнайга): нэһилиэнньэҕэ – 22 356 солкуобай, үлэлиир дьоҥҥо – 24 369 солкуобай, оҕолорго – 23 229 солкуобай, биэнсийэлээхтэргэ 19 227 солкуобай буолбута.
Иккис зонаҕа олохтоммут тиийинэн олоруу кээмэйэ: нэһилиэнньэҕэ – 18 726 солкуобай, үлэлиир дьоҥҥо – 20 411 солкуобай, биэнсийэлээхтэргэ –
16 104 солкуобай, оҕолорго –
19 457 солкуобай (Дьокуускай куоракка уонна киин улуустарга).
Маны тэҥэ, хамнас алын кээмэйэ (МРОТ) 2022 сыл тохсунньу 1 күнүгэр эмиэ 6,4% үрдээбитэ. Арассыыйаҕа МРОТ 2021 сылга 12 700 солкуобай эбит буоллаҕына, быйыл 13 890 солкуобайга тэҥнэспитэ.
Саха сиригэр МРОТ кээмэйэ – оройуоннай коэффициент уонна Уһук Илиҥҥэ үлэлээбит бырыһыанынан эбиликтэр эбиллэн, ааспыт сыл 3-с кыбаарталыгар эрэгийиэҥҥэ үлэлиир дьоҥҥо олохтоммут тиийинэн олоруу алын кээмэйиттэн кыра буолуо суохтаах. Хас биирдии үлэһиккэ бу бырыһыанынан эбилик кээмэйэ араас буолар. Онон МРОТ кээмэйэ араас буолуон сөп, ол эрээри,
20 411 солкуобайтан кыра буолуо суохтаах.
Кириисиһи утары миэрэлэр чэрчилэринэн, тиийинэн олоруу алын кээмэйэ уонна хамнас алын кээмэйэ 2022 сылга өссө үрдүөхтээхтэр.
8-15 саастаах оҕолорго төлөбүр
Саха сиригэр бу маннык көмөнү 40 тыһыынчаттан тахса оҕо төрөппүттэрэ ылыахтара. Барыта 6 миллиард кэриҥэ солкуобай суумалаах үп көрүллүөҕэ.
8-15 саастаах оҕолорго төлөбүр кыра дохуоттаах дьиэ кэргэттэргэ бэриллэр. Төлөбүр кээмэйэ эрэгийиэҥҥэ олохтоммут тиийинэн олоруу алын кээмэйин 50%, 75%, 100%-гар тэҥнэһэр. Бу кээмэйэ дьиэ кэргэн көмөҕө төһө наадыйарыттан көрөн, олохтонор. Харчы Биэнсийэ пуондатын нөҥүө бэриллэр. Бу көмө миэрэтэ эрэгийиэннээҕи диэн буолар, онон федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи бүддьүөттэртэн үбүлэнэр.
Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин сайыннарыыга суһал ыстаап мунньаҕар 8-15 саастаах оҕолорго бэриллэр ыйдааҕы төлөбүргэ 412 мөлүйүөн солкуобайы тыырбыттара. Онон федеральнай бүддьүөттэн 6 миллиард солкуобай кэриҥэ көрүллэрин ситиспиттэрэ. Төлөбүр кээмэйэ – 9700 солкуобайтан 23 000 солкуобайга диэри (зоналарынан арахсан).
Үлэни көрдүүргэ көмө
Дьарыктаах буолуу кииннэрин өҥөлөрүнэн үлэтэ суох дьон эрэ буолбакка, уурайаары сылдьар, эбэтэр төлөммөт уоппускаҕа барбыт, толорута суох үлэ күнүгэр көһөрүллүбүт үлэһиттэр эмиэ туһанар бырааптаннылар.
Кинилэргэ быстах үлэни булан биэриэхтэрин сөп, ону тэҥэ, бэйэ дьыалатын арыналларыгар көмөлөһүөхтэрэ. Тэрилтэ, эбэтэр, бааһынай хаһаайыстыба арыналларыгар, урбаанньыт быһыытынан регистрацияланалларыгар харчынан көмөлөһүөхтэрин сөп. Идэлэрин уларытан, үөрэнэллэригэр эмиэ көмө оҥоһуллуоҕа.
Ыччаты үлэҕэ ылар иһин субсидия
2022 сылга эдэр дьону үлэҕэ ылар тэрилтэлэр судаарыстыба көмөтүгэр эрэнэр кыахтаахтар. Бу бырагыраама туһунан уураахха РФ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Михаил Мишустин соторутааҕыта илии баттаабыта.
30 саастарын туола илик, орто профессиональнай, үрдүк үөрэх кыһаларын саҥа бүтэрбит, уопута суох эдэр дьону уонна инбэлииттэри, тулаайахтары, кыра оҕолоох дьону үлэҕэ ылыы субсидияланар буолла.
Субсидия кээмэйэ – оройуоннааҕы коэффициеҥҥа, страховой усунуоска уонна үлэҕэ киирбит дьон ахсааныгар төгүллэммит 3 МРОТ кээмэйигэр тэҥнэһэр. Бастакы усунуоһу үлэни биэрээччи 1 ыйынан, иккиһи – 3 ыйынан, үсүһү 6 ыйынан ылыаҕа.
Судаарыстыба көмөтүн ылар туһуттан үлэни биэрээччи Дьарыктаах буолуу киинигэр баар вакансиялартан талыахтаах. Сайабылыанньа Социальнай страховкалааһын пуондатыгар ыытыллар. Бу миэрэ үлэни биэрээччилэргэ уонна эдэр исписэлиистэргэ тэҥинэн көмөлөһөр сыаллаах.
Социальнай сэртипикээт
Саха сирэ социальнай сэртипикээттэри киллэриигэ биир бастакынан пилотнай эрэгийиэн буолла. Үлэ, социальнай сайдыы министиэристибэтэ биир хайысханы талан үлэлэтиэҕэ – дьиэҕэ уонна стационар аҥаардаах социальнай хааччыйыы эйгэтигэр. Быйыл социологическай чинчийии ыытыллыаҕа.
Социальнай сэртипикээттээх киһи өҥөнү оҥорооччулар испииһэктэриттэн бэйэтэ талан ылар бырааптанар. Сэртипикээти ылар туһуттан сайаапка суруйуон наада. Испииһэккэ судаарыстыбаннай уонна чааһынай тэрилтэлэр, социальнай хайысхалаах урбаанньыттар киирэллэр. Кинилэр өҥөлөрө судаарыстыбаттан төлөнөр, оттон өҥөнү ылар киһиэхэ босхо буолар.
Саамай сүрүнэ: киһи бэйэтэ талан ылар, онон социальнай өҥөнү оҥоруу хаачыстыбата тупсар. Оттон өҥөнү оҥорор тэрилтэлэргэ, социальнай урбаанньыттарга үбүлээһин тэҥ буолар.
Социальнай сэртипикээттэри киллэрии социальнай өҥөнү оҥоруу хаачыстыбатын тупсарыаҕа, күрэстэһэр кыахтаах саҥа тэрилтэлэр, урбаанньыттар баар буолуохтара.
Социальнай хантараак
2022 сылга социальнай хантараак бырагырааматыгар 616 мөлүйүөн солкуобай көрүлүннэ. Былырыын 500 мөлүйүөн солкуобай көрүллүбүтүттэн, 500 тыһыынчаттан тахса дьиэ кэргэн көмөнү ылбыттара. Көмө суумата ортотунан: бэйэ дьыалатын арынарга – 250 тыһыынча солкуобай, кэтэх хаһаайыстыбаны сайыннарарга – 100 тыһыынча солкуобай, үлэ көрдүүргэ – 51,4 тыһыынча солкуобай, ыарахан балаһыанньаттан тахсарга 55 тыһыынча солкуобай этэ.
Кэнники үс сылга үбүлээһин 2,6 төгүл улаатта. Бырагырааманы үбүлээһин федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи бүддьүөттэн кэлэр.
Социальнай хантараак көмөтө кыра дохуоттаах ыаллар, соҕотох олорор кыаммат дьон үлэ көрдүүллэригэр, кэтэх хаһаайыстыбаларын сайыннаралларыгар, бэйэ дьыалатын арыналларыгар, ыарахан балаһыанньаттан тахсалларыгар туһуланар.
Үлэ көрдүүр, урбаанынан дьарыктанар, кэтэх хаһаайыстыбаны сайыннарар туһуттан үөрэниэххэ сөп: бу сыалга 30 тыһыынча солкуобай көрүллэр. Үөрэтиини Саха сиринээҕи профессиональнай урутаан бэлэмнээһин киинэ ыытар. Сотору кэминэн кэтэх хаһаайыстыбаны сайыннарарга көрүллэр 100 тыһыынча солкуобай икки төгүл үрдээн, 200 тыһыынча солкуобай буолуохтаах.
Социальнай хантараак үлэтэ суох хаалбыт уонна кыра дохуоттаах дьоҥҥо үлэлээн-хамсаан, олорон хаалбакка, дьарыктаах буоларга, дохуоттанарга көмөлөөх.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат