Кулун тутар 18 күнүгэр ыытыллыбыт быыбарга Владимир Путин быыбардааччылар 76 % куоластарын ылла, 2012 с. быыбарга 63 %-ы ылбыта. Маны дойду лидерин ыытар үлэтин-хамнаһын норуот сыаналыырын, киниэхэ итэҕэлэ-эрэлэ күүһүрбүтүн быһыытынан сыаналыыр сиэрдээх.
edersaas.ru
Чахчыта даҕаны, Владимир Путин бэрэсидьиэн солотун тутуоҕуттан, ол эбэтэр 2000 с. саҕалаан, Сойуус үрэллиэҕиттэн айгыраабыт экэниэмикэни хаалыыттан таһааран салгыы сайыннарарга улахан хамсааһыны таһаарда. Саамай сүрүнэ, норуот хаһаайыстыбатын хас салаатын ахсын үчүгэйдик толкуйдаммыт инвестициялыыр бэлиитикэ баар буоларын ситистэ.
Ол түмүгэр
Арассыыйаҕа экэниэмикэ таҥнары түһүүтэ тохтотулунна, баалабайынан оҥорон таһаарыы икки төгүл улаатта, санкция уонна ньиэп сыанатын түһүүтэ улахан охсууну оҥорботулар. Дойду бүддьүөтүн түмүллүбүт дохуота 2000 с. 2,6 трлн солк. буоллаҕына, 2017 с. 30,5 трлн солк. тиийдэ. Эрэгийиэннэр түмүллүбүт бүддьүөттэрин дэписиитэ аччатыллан иһэр. Күрэстэһэр кыах күүһүрдэ, Арассыыйа экэниэмикэтэ аан дойдуга 2006 с. 62-с миэстэҕэ сылдьыбыт буоллаҕына, 2017 с. 38-с миэстэҕэ таҕыста. Үлэтэ суох буолуу уонна дьадайыы таһымнара икки төгүл намтаата. 2014 – 2017 сс. Киин Баан тутаах бырыһыана 17-тэн 7,75 %-ҥа диэри түспүтүн түмүгэр, ипотека уонна кирэдьиит бырыһыаннара түстэ. Экэниэмикэ ньиэп, гаас салааларыттан тутулуга кыччаата. Бу салаалартан киирэр дохуот кээмэйэ 2014 с. бүддьүөт 51 %-ын ылара, оттон 2017 с. бу 39 % буолла. Кэлэр үс сылга хааһына үс гыммыт бииригэр эрэ тэҥнэһиэҕэ. Бырамыысыланнас оҥорон таһаарыыта 55 % үрдээтэ. 2017 сыл бастакы сэттэ ыйын көрдөрүүтүнэн: металлургия 11%, тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтин оҥорон таһаарыы 24 %, суудуналары тутуу 34 %, таһаҕас тиэйэр богуоннары оҥорон таһаарыы 66 %, пассажирдары тиэйэр богуоннары оҥорон таһаарыы 82 %, локомотивтары оҥорон таһаарыы 31 % улаатта. Сир баайын хостоон туһаҕа таһаарыы үрдээн иһэр. Тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын бары көрүҥэр оҥорон таһаарыы кээмэйэ 1,8 төгүл улаатта. 2012 – 2017 сс. “Саҥа саҕалыыр бааһынай хаһаайыстыбата” бырагырааманан 34,3 млрд солк. көрүллэн, 21,3 тыһ. фермер, 400 тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибэ көмө ыллылар. Ону таһынан, 2017 с. дьоҕус хаһаайыстыбалар чэпчэтиилээх кирэдьиитинэн туһаналларыгар 50 млрд солк. көрүлүннэ. Нэһилиэнньэ ахсаанын эбиллиитэ 1991 с. кэнниттэн аан бастаан 2014 с. бэлиэтэммитэ – оҕо төрөөһүнэ киһи өлүүтүн 25 тыһ. киһинэн куоһарбыта. 2017 с. киһи олоҕун уһуна 72,7 сылга тэҥнэстэ, бу аан дойдутааҕы орто көрдөрүүттэн улахан (71,5 сыл).
Уһук Илиҥҥэ – ураты болҕомто
Арассыыйа Федерациятын сирин-уотун 36 % ылар Уһук Илин баайа-дуола дойду экэниэмикэтин олугун уурар. Ол курдук, манна алмаас саппааһын 81 %, мас саппааһын 51 %, көмүс саппааһын 32 %, гаас саппааһын 27 %, ньиэп саппааһын 17 %, таас чох саппааһын 14 % баар. Дойду ырыынак сыһыаннаһыытыгар киирбитин кэннэ сир баайын хостуур, таҥастыыр хампаанньалар үлэһити атын сиртэн, ол иһигэр омук дойдуларыттан аҕалар үгэстэммиттэрэ. Олохтоохтору үлэҕэ тардары, нэһилиэнньэлээх пууннары сайыннарары наадалааҕынан аахпат буолбуттара. Ити нэһилиэнньэ дохуота аччааһыныгар, дьон маассабайдык көһөн барыытыгар тиэрдибитэ. Балаһыанньа 2007 сылтан, Арассыыйа Владивостокка 2012 с. АТЭС саммитын ыытар быраабы ылыаҕыттан уларыйбыта. Бэрэсидьиэн сорудаҕынан инфраструктураны быһаарар эбийиэктэр (Уһук Илин федеральнай университекка кампус, Нуучча арыытыгар, Көмүс Муос тумуһугар муосталар о.д.а.) тутуллубуттара. Саммит Арассыыйа Азия – Тиихэй акыйаан дойдуларын кытары бииргэ үлэлииригэр Уһук Илин быһаарар оруоллааҕын бэлиэтээн, эрэгийиэни түргэн тэтиминэн сайыннарар соругу туруорбута. Онон, киинтэн үбүлээһин улааппыта, 2012 с. анал министиэристибэ, 2015 с. ааҕыныстыба баар буолбуттара, үлэни-хамнаһы саҥа ньыманан тэрийии саҕаламмыта. Ол түмүгэр, 18 Урутаан сайдар сир (ТОР) тэрилиннэ, Арассыыйаҕа омук дойдуларыттан тардыллар үп 26 %-на Уһук Илиҥҥэ туһуланна, саҥа бырайыактарга 3,7 трлн солк. угулунна, бырамыысыланнас хампаанньалара каадырдары бэлэмнээһин, олорор дьиэ-уот, социальнай инфраструктура боппуруостарын олохтоох дьаһалталары кытары сүбэлэһэн быһаарар буоллулар.
Владимир Путин көҕүлээһининэн 2016 сыл бэс ыйын 1 күнүттэн олоххо киллэриллибит «Уһук Илиҥҥи гектар» бырагыраама чэрчитинэн, сир ыларга 110 тыһ. сайаапка киирдэ. 33 тыһ. киһи дуогабар түһэристэ, 8 тыһ. сайаапка биһирэннэ, 73,9 тыһ. сайаапка көрүүгэ сылдьар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ инники күөҥҥэ
Икки үйэ алтыһар кирбиититтэн баалабай оҥорон таһаарыы кээмэйэ 1,7 төгүл, бырамыысыланнас оҥорон таһаарыыта 1,8 төгүл, сүрүн хапытаалга үбү угуу 5,7 төгүл үрдэтилиннэ. Саха сирэ Киһи хапытаалын сайыннарыы индексэтин рейтинигэр (социальнай сайдыыга, олох-дьаһах хаачыстыбатын таһымыгар, демографияҕа, миграцияны сүрүннээһиҥҥэ) Уһук Илин федеральнай уокурукка бастакы миэстэҕэ сылдьар. 2007-2017 сс. сүрүн хапытаалга 2,2 трлн солк. тардылынна. Бу кэм устата нэһилиэнньэ харчынан дохуота 21,8 % үрдэттэ. 4,6 мөл кв. м олорор дьиэ үлэҕэ киллэрилиннэ, сыллата элбэх социальнай эбийиэк тутуллар, оҕо саадыгар уочарат суох оҥоһулунна. ГРЭС-2 бастакы уочарата үлэтин саҕалаата, Урутаан сайдар сирдэр кэккэлэригэр киирбит бырайыактарга кыттар резидент ахсаана эбиллэ турар. «Хаҥалас» индустрия пааркатыгар» кыраасканы оҥорор дьоҕус собуот уонна Сыырдаах тэпилииссэтэ, «Соҕуруу Саха сирэ» бырайыакка Денисовскайдааҕы хайа байытар комплекс үлэҕэ киллэрилиннилэр. Бу үлэ-хамнас өрөспүүбүлүкэ тэриллибитэ 100 сылын көрсөр дьаһаллары кытары алтыста.
2022 сылга — 100 эбийиэк
Владимир Путин Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын 100 сыллаах үбүлүөйүн тэрийэр туһунан ыйаахха өссө 2014 с. илии баттаабыта. Бу дьоһун даатаны көрсө үлэ Ил Дархан Егор Борисов ыйбыт биэс сүрүн хайысхатынан ыытыллар. Ол курдук, 2022 сылга диэри Саха сирин нэһилиэнньэтин ахсаана 1 мөлүйүөҥҥэ тиийиэхтээх, оҥоһуллар баалабай бородууксуйа биирдии киһиэхэ тиксэр ирээтэ 1 мөл. солк. буолуохтаах, социальнай суолталаах 100 эбийиэк тутуллан үлэҕэ киллэриллиэхтээх, 100 уопсастыбаннай көҕүлээһин тэриллиэхтээх итиэннэ иитии-үөрэхтээһин кыһаларын кытары тэрилтэлэр үлэлээһиннэрэ сөргүтүллүөхтээх. Онон, өрөспүүбүлүкэҕэ бары эйгэнэн тэриллэр үлэ-хамнас барыта бу соругу толорорго ыытыллар.
Раиса СИБИРЯКОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru