Дороппууннаах Миитээ сааскы кустан тииһинээри, Ураал матасыыкылынан сааскы бадарааннаах суолга күннэрин үтүөтүн айаҥҥа бараан, эстэ сылайан, Куруҥахтаахха кэллилэр. Дороппуун өрүү отууланар сиригэр тохтоотулар. Сааһыт сиэринэн, уу төһө тахсыбытын анааран көрдүлэр-иһиттилэр. “Кус түһэр уута баар эбит,” – диэн күлүктэригэр имнэннилэр. Оҥостор-тэринэр сүпсүлгэнигэр сааһыт сылайарын умнар идэлээх. Дороппууннаах да “сыт таһаарабыт,” диэн сылтахтанан уот отто охсон Баай Барыылаах Байанайтан тылбыйар тыыннааҕыттан өлүүлүүрүн туһугар көрдөһөн, кэргэттэрин ууга-уокка түһэрэн буһаттарбыт арыылаах алаадьыларынан айах туттулар, уохтаах утаҕы уокка кутан күндээртилэр, сылааны таһаара таарыйа бэйэлэрин да умнубатылар. Барыта сиэр быһыытынан.
—Сирбитигэр син этэҥҥэ тиийэн кэллэхпит дии, аны ханна ыксыахпытый. Кыратык үссэнэн баран, олохтоохтук оҥостуохха, — Дороппуун сирдээх киһи быһыытынан дьаһалы бэйэтигэр ылла.
Дороппуун саас ортолоох, сэҥийэтигэр абына-табына бытыктаах, боллоруттан тахсыбыт иэдэстэрдээх, тириини хайа соппут курдук кыараҕас харахтаах, маадьаҕар атахтаах, сиртэн-буортан үүммүт курдук этиргэн, эт-лахса киһи. Кыһынын үрдүттэн анныгар тиийэ тирии таҥаһы таҥнан, арбаҕаһын түүтэ бурҕаҥныы сылдьааччы, куругар кыыннаах быһаҕа эйэҥэлэс буолааччы. Ол иһин буолуо, бэйэҥ да билбэккинэн былыргы бандьыыты санаан кэлэҕин. Бэйэтин тас көрүҥэр дьүөрэлэспэт элэккэй майгылаах. Сааһын тухары сылгыһыт буолан, сири-дойдуну биэс тарбаҕын курдук билэр. Итэҕэһэ, арыгы истэҕинэ собуоттанар идэлээх, бу эмиэ «бытыга умайан», кыыһаан сирэйэ бэркэ тэтэрбит. “Киһим сир аһатары төһөнү ылбыта буолуой?” – диэнтэн, толкуйа ырааппат буолбут.
—Аччыктааһын да буолла, кырдьык аһыахха, — Миитээ сөбүлэһэрин биллэрэн, кэлээскэттэн үрүссээгин икки илиитинэн көтөҕөн аҕалан “лис” гына уурбутун, Дороппуун сэргэхсийэ көрдө, астыммытын биллэрэн көхсүн этиттэ. Миитээ булка көҕө суох, хонтуора үлэһитэ бириэмэтэ да суох, хайа уонна кэтэх хаһаайыстыбалаах, ол көрүүтэ-истиитэ кыайтарбат. Кэргэнэ учуутал буолан, ”саах сыттаныам,” – диэн хотоҥҥо тахсыбат, ыарытыйар даҕаны.
Миитээ бу нэһилиэккэ кэлии киһи, маннааҕы олохтоох учуутал кыыһы кэргэн ылан, анаабыт курдук икки кыыс, икки уол оҕолоохтор. Туйаара төрөппүттэрэ сахалыы өйдөөх-санаалаах дьон буолан сүөһүнү энчирэппэккэ иитэллэрэ, онон саҥа ыалга сүөһү анааннар Миитээлээх эдэрдэриттэн сүөһүгэ миккиллэн барбыттара. Эдэрдэригэр сайыны быһа үрүҥ харахтарын өрө көрбөккө оттуулларын сөбүлээбэттэр этэ. Билигин оҕолор улаатаннар төһүү күүс буоллулар. Хайа, итиэннэ кытай тыраахтардананнар оту киһилээбэттэр. Хата, оттуур сирдэрэ татым, онон сороҕор от үүммэтэх дьылыгар дьонтон эккэ сир эттэһэллэр. Бэйэтэ булгаахтар үөрэхтээх буолан хонтуора үлэһитэ. Үлэтигэр эппиэтинэстээх, өр үлэлээн билэрэ да бэрт. Арай, суот-ахсаан көмпүүтэргэ көһөр кэмигэр ыарырҕата сылдьыбыта, ол сэби билигин баһылаан урут хайдах үлэлии сылдьыбыттарын сөҕөр эрэ. Иҥиир ситиинэн хаппыт киһи буолан хайа баҕарар хара үлэҕэ кимиэл үлэһитинэн биллэр. Үөрдэҕинэ-көттөҕүнэ икки үрүүмкэттэн ордук арыгыны испэт, табах тарпат. Сытыары сымнаҕас майгылаах киһини олохтоохтор сөбүлүүллэр. Сааһын тухары дьахталлар ортолоругар үлэлээн буолуо, хоп-сип хаата буолан эрэр. Ол да кэмэлдьитин кэргэнэ Туйаара өрө бычалыппакка хам баттыы сылдьар. Миитээ күн уота сыстыбатах сирэйэ айылҕаҕа төһө да олуонатык көһүннэр, үөрбүтэ-көппүтэ сүр. Дьэ, бу саас уоппускатыттан уон күннээх отгул ылан айылҕаҕа таҕыста. Ону даҕаны, Дороппуун Ураалыгар саантаан арахпакка хаайбытыгар сөбүлэстэ.
—Һуу, саас маннык айылҕаҕа сылдьар үчүгэй да баҕайы, — Миитээ оҕолуу аһаҕастык үөрэн, тыыллаҥнаан ылла, тулалыыр эйгэни кэрэхсээбиттии көрдө.
—Айылҕаҕа үчүгэй бөҕө буоллаҕа, — Дороппуун кырдьык оннук диэбиттии, саҥа бытыгыраан эрэр күөх оту имэрийбэхтээтэ.
—Эн, куруук сиргэ сылдьар киһиэхэ син-биир буоллаҕа, — Миитээ өйүөтүн хостуу-хостуу тылга тииһэр.
—Оннук буолбатах, киһи дьыл хайа баҕарар кэмигэр айылҕаҕа сылдьарыттан салгыбат. Күн ахсын саҥаны көрөҕүн, билэҕин. Дьиэҕэ олордохпуна тыыным хаайтарар. Ол да иһин, дьиэҕэ көмөлтөм кыра буолан, эмээхсиммиттэн саҥарыллан эрдэҕим, — Дороппуун куруускаларга арыгы кутуталыыр.
—Былыр бу эбэҕэ дьон бөҕө олорбут эбит дии, кыахтаахтык да олорбуттар быһыылаах, өтөхтөр сэмнэхтэриттэн көрдөххө, — Миитээ сэҥийэтинэн өтөх баҕаналарын ыйар.
—Этимэ даҕаны, бөдөҥсүтүү буола илигинэ холкуос киинэ буола сылдьыбыта. Ол иннинэ былыр Ноолур Сэмэн диэн бу сир сис баайа удьуордаан, төрөөн-үөскээн олорон ааспыттара. Алта уолланан, икки кыыстанан саха тэҥэ суох кыаҕырбыттара, уолаттар да бары лиһигирэһэн бөдөҥнөрө-садаҥнара, булчуттара диэн, үлэни-хамнаһы кыайаллара диэн, өссө тыыннаахтарыгар уос номоҕор киирбит дьон буоллахтара. Арай, баай бардам дииллэринии, майгылара ордуос соҕус эбитэ үһү. Былаас уларыйар кэмигэр, бу эбэлэриттэн саас сүүстэн тахса андыны өлөрбүттэрэ үһү.
—Тугун элбэҕэй?! – Миитээ сөхтө, былыргыны анааран көрөрдүү, күөлү одуулаан олордо.
—Дьэ, ол сайын уларыйыы-тэлэрийии бөҕө буолар. Бассабыыктар баайдары тимир сиппииринэн сиппийбитинэн бараллар. Ноолурдаах баайдарын туордаан ылан уопсайга холбууллар, бэйэлэрин куоластарын быһан, кулаахтаан, көскө ыытан, хаайыыга олордон, дьиэлэрин-уоттарын былдьаан, ый ытааһынын ытатан, оҥочолоох оҥоһууларын оҥороллор. Былыргы кырдьаҕастар, “Ноолурдааҕы айылҕа эстэллэрин билэн бүтэһигин андынан күндүлээтэ” диэн кэпсэтэллэрэ эбитэ үһү, — Дороппуун онно сылдьыспыт курдук кэпсиирин Миитээ сөҕө санаата, — сытыары тутуулаах дьиэлэрин дэриэбинэҕэ көһөрөн киллэрбиттэрэ. Бастакы оскуола этэ буоллаҕа, онтон интэринээт, дьыссаат, хонтуора буола сылдьыбыта. Ити билигин да томторго өтөхсүйэн турар.
—Ээ, ол дьиэ диэ. Кэлэ-бара дьиэтин маһа суонун, тутуута ырааһын куруук сөҕөбүн ээ, — Миитээ сөҕөн чыпчырынан кэбистэ. – Алта уол тухары биир да орпото дуу? – Миитээ халыҥнык арыылаабыт килиэбигэр сыстыбыт сахсырҕаны тыга-тыга ыйытар. Дороппуун, Миитээ кини кэпсээнин сэргиирин билэн, атахтарын халаачыктыы уурда, оннун булунардыы сыҕарыҥнаан ылла.
—Үрүҥ-кыһыл сэриитигэр бары тутуспутунан “бырааттыы” бараллар, — Миитээ Дороппууну ол бандьыыттааһыҥҥа баар курдук санаан, мүчүҥнээн ылла. Киһитэ өйдөөбөккө, кыбытыы харахтарынан быһах биитинии сытыытык көрүтэлээтэ.
—Бары да, куттанары билбэт, харса суох баҕайы дьон саа чэҥкээйилэммиттэрэ аанньа буолуо дуо. Өстөрүн ситиһэн дьон бөҕөнү кыа хаанынан уһуннарбыттар. Куруук инники күөҥҥэ сылдьар буоланнар үс уол кыргыһыыга охтубут, биир сураҕа суох сүтэр. Тобукка диэн уоллара сэрииттэн амньыыстыйанан кэлэн олоруо эбит да, дэлби баайсан хаайыыга ыыппыттар, ол айыыта онон. Арай, кыра уоллара Тутук хоту түспүтэ эбитэ үһү. Тыыннаах хаалбыт буоллаҕына, кини эрэ хаалыан сөп. Кэм-кэрдии ааспытын кэннэ санаан көрдөххө, бэйэлээх бэйэҥ хара көлөһүҥҥүнэн муспут баайгын, биир үтүө күн кэлэн, туох да суута-сокуона суох, туура тутан ылаллара дьэ, кыһыылаах буолуо ээ, — Дороппуун сыалаах эмис эти ытыран баран сытыы саха быһаҕынан туора соппута, быһаҕа күн уотугар килбэҥнээн, кэпсээбитэ кырдьыгын бигэргэтэрдии көһүннэ.
—Онтон кыргыттара? — “Ама, хайаан ким да хаалыа суоҕай?” диэбиттии Миитээ бэркэ уйадыйан ыйытта.
—Кыра кыыс, Кээтии, олох эдэригэр, өссө баайдарын туордуу иликтэринэ сөтөл ыарыы буолан өлбүтэ. Аҕыйах сыллаахха диэри уҥуоҕа үрүк-түрүк бүтүн эрдэҕинэ, эдэрбэр мин көрөр этим, дьэ, кыраһыабай тутуу этэ. Улахан кыыс атын улууска эргэ тахсан барбыт үһү. Оҕоломмут да буоллаҕына араспаанньата уларыйдаҕа. Чэ, өссө иһиэх, — Дороппуун тыла-өһө босхо баран, холуочуйбута билиннэ. – Дьэ, итинник Миитээ, ыал эстэрэ кэллэҕинэ бытырыыстаах да быыһаабат.
—Оннук эбит, – Миитээ арыгытыттан кыратык сыпсырыйаат, куруускатын төттөрү уурда. Ону Дороппуун сиилии көрбөтө, элбэҕи иһэриттэн үөрэр.
Сааһыттар уһуннук олорон көхсүлэрэ саалынна, бириэмэ да түөртүүр ыам буолла, туран дурданы оҥосторго уолдьаста. Топпут дьон дьэ тыыллаҥнаһан эрдэхтэринэ, алаас иһэ тыһылаах атыыр чөркөйдөр саҥаларынан туола түстэ. Тугунан эрэ тутахсыйан турбут айылҕа, кустар саҥаларыттан силигэ ситэн сэргэхсийэ түстэ. Сааһыттар чохчос гына түстүлэр, сааларын диэки көрбөхтөөтүлэр. Кустар алааһы үстэ эргийээт, күөл ортотугар, ууну күндээрдэн, барылаһа түстүлэр. Тыһы чөркөй саҥата биир кэм өрө мээтиргээн олордо, бэл, куруук тугу эрэ көрдөөн айманар тыыраахылар чуумпурдулар.
—Олор, олор. Үргүтүмэ, бу олохтоох тыһы чөркөй кэллэ. Өйдөөн иһиттэххэ, киһи кус саҥатын араарар ээ. Көр ити, дойдутун ахтан эҕэрдэлээн эрдэҕин. Ахтылҕана таҕыстын, тыына тахсыа, — Дороппуун манньыйбыт харахтарынан кустары көрө олордо. – Эрэйдээҕиҥ дойдумсаҕа сүр. Бу алтыс сылын кэллэ. Биэс сыл оҕолорун сиэтим, быйыл да Саар Көстөкүүн саҕана ылаттыыр инибин, — Дороппуун табаҕын уматта-уматта туох да буолбатаҕын курдук эппитин Миитээ сүөргүтүк иһиттэ.
—Бу эрэйдээҕи, өс-саас туттубат буоллаҕа, — Миитээ үөрэн тохтоло суох мээтиргиир куһу аһынна, уйадыйда.
—Киһиэхэ өстүйэн да хайыай, кыах суох буоллаҕа, — Дороппуун оҕо курдук тарбаҕынан кыҥаата, кырдьык-хордьук ытардыы аҥаар хараҕыҥ симнэ, — үчүгэйдик да хоһуластылар.
—Онтон кини тоҕо кэлэ турар, күөл элбэх дии.
—Элбэҕин аанньа, дойду ахтылҕана итинник күүстээх буолар.
—Биһи мээнэ өлөртүүбүт даҕаны, эрэйдээхтэриҥ өйдүүр өйдөөх, саныыр санаалаах буоллахтара, ол да иһин сайын ахсын кэлэ турдаҕа. Улахан көтөрдөр: куба, туруйа доҕотторун сүтэрдэхтэринэ тоҕустуу сылы быһа өлбүт сиригэр кэлэн айманаллар дииллэр. Бүтэһигэр үөһэттэн үнтү түһэллэрин билэбит. Ол аата, кинилэргэ таптал баар буолан доҕордорун оччо өр умнубакка сүрэхтэригэр илдьэ сылдьар буоллахтара.
—Оннук да буолуон сөп. Көр ити, араҥастаах маарыгар өрдөөҕүтэ биир туруйа хас да сыл кэлэн айманаахтаабыта. Киһи этин сааһа аһыллыахтыы хаһыырарын билигин да умнубаппын. Сылгы да эмиэ оннук. Көрдөххө алаастарынан бытана сылдьар курдуктар да, хас биирдии үөр туһунан ыырдаах. Былыр сүүрүк аттары куоракка хаамтаран киллэрэллэрэ. Сүүрэн бүттүлэр да, сулардарын ылаттаан, босхо ыыталаан кэбиһэллэрэ. Көр, бу барахсаттарыҥ ити үлүгэрдээх кэтит өрүһү харбаан туораат, ханна да тохтоон, сынньанан көрбөккө дойдуларын быһаллара диэн кырдьаҕастар кэпсииллэрэ.
—Дороппуун, көтөрдөрү син аһынар курдукпут дии уонна тоҕо кинилэри кыргабыт? – Миитээ бултуур санаата халбаҥнаан барда.
—Булт буоллаҕа. Удьуор булчуттар буолан былыр-былыргыттан булдунан иитиллэн олордохпут. Ол да буоллар, мин да сороҕор аһынабын ээ.
—Биирдэ санаан көрдөххө, кырдьык ыарахан эбит. Былыр буоллун даҕаны, аһыыр ас татым буоллаҕа. Онтон билигин булууспутугар эт толору, маҕаһыынтан да аһаан олоруохха сөп. Мээнэ көллүргээн өлөртүүр курдук буолан тахсабыт, — Миитээ талахха өйөннөрүллэн турар саатын, өстүйбүттүү көрдө.
—Эн хайдах да санаа, мин баҕас кыанарым тухары бултуур инибин. Көр, ити чыркымай былырыын хаарыан ыппын окко сөрөөн өлөрбүтэ. Онон быйыл оҕолорун кытта бэйэтин өлөрөр санаалаахпын, — Миитээ көрдөҕүнэ Дороппууна били, арыгыттан тэтэрбитэ ааһан, илэ чахчы сиэхсиккэ кубулуйан көһүннэ.
—Онтон Дороппуун, ыттааххын дии, — Миитээ куһу ис иһиттэн аһынан кэллэ.
—Баар да кырыйда, туһата аччаата.
Икки сааһыт өйдөбүллэрэ тус-туһунан хайысхаланна. Ол да буоллар дурдаларын сөргүтэн, маччыыттарын түһэттээн, оннуларын сөпкө буллулар. Дороппуун дурдаҕа өр олорбото, испит арыгыта дьайан, хабырына-хабырына утуйан хаалла. Миитээ буолары буолбаты саныы сатаата да, өйүттэн чыркымай тахсан биэрбэтэ.
(Салгыыта бэчээттэниэ)
Иннокентий Попов-Оҕуруоттаах
Хаартыска: goldvoice.club.