Ийэтэ оскуолаҕа остуораһынан киирбитэ үчүгэйин! Оскуолаҕа бииргэ бараллара. Күн аайы оскуолаҕа ийэтин көрөрө. Күнүс үөрэнэн бүттэҕинэ, кэлэн дьиэлэригэр бииргэ аһыыллара.
Эбиэттээн баран ийэтэ үлэтигэр барара. Ардыгар киэһэ Жомарт көмөлөһөн уу таһара, паарталары инчэҕэй тирээпкэнэн соторо.
Тымныы түһэн сүөһүлэрэ хотоҥҥо киирбиттэрэ, онон көрүүлэрэ үксээбитэ, Жомарт үлэтэ элбээбитэ. Сарай үрдүттэн от түһэрэн, сүгэнэн кырбастаан барааннарын аһатара. Күн үөһэ күөрэйиитэ хоруудаларыгар уу кутара. Соторутааҕыта төрөөбүт ынахтарын күөх отунан аһатыахтааҕа. Уһулла сылдьар уп-улахан аҕатын үтүлүгүн кэтэн, оттукка анаан амынньыар хомуйара. Үтүлүгэ суох талах хатыыта илиитин тэһитэ кэйэн, тарбахтарын ириҥэрдэн эрэйдиирэ. Ийэтэ үлэтиттэн кэлээт, хотонугар тахсара, ынаҕын ыыра. Оҕото оттубут бэлэм уотугар ыабыт үүтүн кыынньарара, аһын бэлэмниирэ. Оттон Жомарт уруогун ааҕара. Төһө да иккиэ эрэ буоллаллар, түбүктэрэ эргийэ сылдьан бүппэтэ. Бу курдук күннэрэ ааһара.
Халлаан хара былыттарынан тиирэ тардыллан, үс күнү быһа ардаабыта. Оскуолаттан курдары илийэн кэлэллэрэ. Дьиэлэрин үрдэ тэстэн, саатар биир да кураанах муннук ордубатаҕа. Таһырдьа — уу, дьиэҕэ — уу. Төһө эмэ Жибек оһох күлүн дьиэ үрдүгэр куппутун үрдүнэн, ол да быыһаабата. Быыстала суох чоккуруур таммахтан саһар сир булбакка, түүн оһохторун эркинигэр сыстан олорон, куустуһан утуйбуттара.
— Сайын ылбыт бурдугум ардахха сытыйан, мөчөҕүрэн хаалбыт, — Жомарт ийэтэ кимиэхэ эрэ кэпсиир саҥатыттан уһуктан кэлбитэ.
Нагашы-ата[1] ( Нагашы-ата (каз.) — ийэ өттүнэн эһэ) кыыһа бу күүстээх ардахха хайдах олорорун билсээри кэлбит эбит. Жибек төһө да эрэйдэннэр, аҕатыттан хаһан да көрдөспөтө. Жомарт кэлин улаатан баран билбитэ, били уыз кэһиилээх тиийбит, дьон «ак кемпир»[2] (Ак-кемпир (каз.) — эмээхсин) диэн ааттыыр эбэлэрэ ийэтин төрөппүт ийэтэ буолбатах эбит. Баҕар, ол иһин ийэтэ дьонуттан тэйиччи туттара, төрөппүттэрин дьиэтигэр хам-түм сылдьара буолуо. Сарсыныгар эһэлэрэ эдэр сааһыгар огдообо буолбут кыыһыгар көмөлөһөн, хас да түүтэх, ууну тутар хара пергамент кумааҕыны аҕалбыта. Жибек үөрэн, дьиэтин оҥотторо охсоору, ардах астарын кэтэһэн, аны халлааннарын манаспыттара. Чэппиэр күн халлааннара, дьэ, арыллан, барытын мэлдьэспиттии ып-ырааһынан мэндээрийэн, көрүөх бэтэрээ куурдан кэбиспитэ. Икки киһи кэлэн хара кумааҕыны дьиэ үрдүгэр тэлгэтэн, маһынан, тимиринэн бүрүйбүттэрэ.
— Кырыысабыт аны тэстибэт буолла, Жоматай, — ийэтэ үөрүүтүттэн уолун оҥкумалыттан өрө тардан, эргитэн кулахачыппыта.
Ол кэнниттэн чахчы халыҥ да хаарга, курулас да ардахха дьиэлэрин үрдэ бэркэ тулуһан, биирдэ даҕаны тэстибэтэҕэ. Хара кумааҕы абыраабыта. Жомарт түннүгүнэн кылбаһан көстөр үрүҥ кырыысалаах тупсаҕай дьиэлэри көрө-көрө: «Улааттахпына, итинник дьиэ туттуом. Ийэм хаһан даҕаны ардахтан куттаныа, санаарҕыа суоҕа», — диэн аны улаатарын кэтэһэр адьынаттаммыта.
Дьыл-хонук элэстэнэн, үөрэнээччилэр төрдүс чиэппэрдэрин ортолоппуттара. Ырысалды-татей:
— Оҕолор, буукубаны барытын биллигит, суруйарга үөрэннигит, сорохтор хайы-үйэ кинигэ ааҕаллар, — диэн оҥой-соҥой көрбүт кырачааннарын хайҕаабыта. — Билигин оскуола бибилэтиэкэтигэр су- руйтаран, кинигэ уларсан ааҕыаххытын сөп. Элбэҕи ааҕар оҕо үөрэхтээх, өйдөөх буолар. Тыла байар, өйө сайдар. Онон кыра эрдэххититтэн кинигэни ааҕыҥ, харыстааҥ, таптааҥ! Сарсын миэхэ бибилэтиэкэттэн ханнык кинигэни ылбыккытын көрдөрөөрүҥ.
Учууталлара тугу эппитин ситэри өйдөөбөтөллөр даҕаны, оҕолор ааҕар киһи куһаҕан буолбат эбит диэн сэрэйбиттэрэ. Уруоктара бүтээтин кытта, билэр-көрөр баҕалара уһуктан, бары тиэтэйэ-саарайа бибилэтиэкэҕэ сырсыбыттара. Бибилэтиэкэ ааныгар тиийэн, киириэхтэрин толлон «эн киир», «эн саҕалаа» диэн бэйэ-бэйэлэрин үтүөлэһэ турбуттара. Мэлдьи бастакынан сылдьар туйгун үөрэнээччи Шырай кыыс:
— Туохтан куттанаҕыт? Киириэххэ! — диэт, ааны тэлэччи аһан киирбитэ. Кэнниттэн субуруспутунан кыргыттар, уолаттар оҕуруо курдук биирдэ кутулла түспүттэрэ.
— Киириҥ, киириҥ, оҕолор! Хаһыс кылаастаргытый? — бибилэтиэкэр дэнэр үлэһит олус истиҥник көрсүбүтэ.
— Бастакы «Б»-ларбыт, — Шырай хап-сабар хоруйдаата.
— Дорооболоруҥ, оҕолор! Ханна эмэ кэллэххитинэ, аан бастаан дорооболоһуохтааххыт, — бибилэтиэкэр оҕолору кэриччи көрбүтэ.
— Дорообо, апай![3] (Апай (каз.) — эдьиий, тетя)— күргүөмнээх иллээх эҕэрдэттэн бибилэтиэкэ иһэ сэргэхсийэн сырдаабыкка дылы буолбута.
— Кинигэни кэрэхсээн кэлбиккит олус үчүгэй. Ааҕар буолбуккутуттан үөрдүм. Билигин эһиэхэ кинигэлэри билиһиннэриэм, — диэн бибилэтиэкэр оҕолору батыһыннара сылдьан долбуурдары көрдөрдө. — Манна эһиги курдук кырачаан ааҕааччыларга аналлаах кинигэлэр тураллар. Бу долбууру үчүгэйдик көрүҥ. Кинигэ элбэх. Сөбүлээбиккитин талан миэхэ аҕалаарыҥ. Мин бэлиэтэниэм.
Оҕолор долбуурдар быыстарыгар төбөлөрө лэкээриҥнэһэн, моонньуларын уһата-уһата кинигэлэр дьэрэкээн тастарын одуулаһан чуумпуран хаалбыттара. Дөрүн-дөрүн ким эрэ ботугураан, сүһүөхтээн кинигэ аатын ааҕара иһиллэрэ. Жомарт кинигэлэр кэчигирэспит кэккэлэринэн аа-дьуо хаамыталыы сылдьан «Остуоруйалар», «Дьыл кэмнэрэ», «Бөрө уонна дьуос» диэннэри сөбүлүү көрдө. Үчүгэйдэр даҕаны! Онтон бу турар кинигэ туох диэний? «Килиэп хантан кэлбитэй? », «Таас эмиэ саҥарар»! Хайдах-хайдаҕый, таас эмиэ саҥарар эбит дуу?! «Чэ, остуоруйаны ийэм даҕаны кэпсиэҕэ. Килиэп уонна таас туһунан кинигэлэри ылар эбиппин», — диэн бигэтик быһаарыммыта.
Аһыы олорон ийэтигэр бибилэтиэкэҕэ сылдьан кинигэ уларсыбытын туһунан киэн туттан кэпсээбитэ.
— Тыый, оҕом үөрэхтээх киһи буолан, биһиги ситиспэтэхпитин ситиһиэ, — ийэтэ үөрэн хараҕа чаҕылыҥнаабыта. — Дьэ эрэ, көрдөр, ханнык кинигэлэри ыллыҥ?
— Бу икки кинигэни таллым. «Таас эмиэ саҥарар» уонна «Килиэп хантан кэлбитэй?» диэннэр.
— Жоматай, ааҕан бүттэххинэ миэхэ кэпсээр дуу,— ийэтэ көрдөспүтэ.
Сауле Досжан, «Соһуччу байбыт миллионер» («Айар», 2024 с.)
кинигэттэн быһа тардыы
