Исидор Барахов аатынан уонна «Үөдүгэй» сопхуостарга өр сылларга инженеринэн үлэлии сылдьан бииргэ алтыспыт, үлэлээбит сэрии бэтэрээннэрин, билигин биһиги кэккэбитигэр суох ытык кырдьаҕастары баары-баарынан кэпсээбиттэрин ахтыам.
edersaas.ru, Дмитрий ИННОКЕНТЬЕВ
БУУЧУГУРАҺЫ КЫТТА ТУСТУБУТ МЭНДИЭ
1941 сыл бастакы хомуурга уонча уол от ыйыгар Үөһээ Бүлүү улууһун Өргүөт нэһилиэгиттэн ыҥырыллан сэриигэ бараллар. Олор ортолоругар 3 кылаас үөрэхтээх, илии баттыыр кыахтаах Афанасий Спиридонович Омукчанов-Мэндиэ баара, бэйэтин лаппа кыанар эр бэрдэ. Кини аатырар Буучугураһы (Степановы) кытары 1937 сыллаахха иккитэ тустан охтубут, оройуон ыһыаҕар уонна Степанов Дьокуускайга туста барыан иннинэ. Бу уолаттар Ньурба, Бүлүү дьонун кытары бастакы хомуурга барбыттар. Сунтаардары Ленскэйгэ (Мухтуйаҕа) быһа түһэрбиттэр диэн баара. Аара Чебаркульга (Уралга) кылгас байыаннай үөрэҕи (бинтиэпкэнэн ытыыга, ыстыыгынан туһаныыга, уматыктаах фитиллээх бытыылканы 25-30 м ыраах быраҕыыга) барбыттар. «Түүннэри-күнүстэри сүүрүү-көтүү, стройга биир кыһалҕа, сатаан бииргэ хаампат уҥа-хаҥас диэни үгүспүт билбэккэ кыһалҕа бөҕө. Араас кус-хаас саҥалаах уолаттар, аара араас сирдэргэ ыһан, биир даҕаны саханы көрсүбэккэ, ол курдук түбэһэн Москуба анныгар хас да ый инники кирбиигэ сылдьан, өлүү-сүтүү бөҕөнү көрөн, саллаат бараммат ыарахан үлэтин көрсөн, сороҕор аһыыр-аһаабат, кыратык нуктаан ылан, эгэ суунар-тараанар кэлиэ дуо.
Бииргэ сылдьар саллаатыҥ өллөҕүнэ, тоҥ эбэтэр бадараан, уулаах окуопаҕа аллараа тэлгээн синиэлинэн сабан үрдүгэр олорунан эбэтэр сытынан кээһэҕин, бирикээс кэлиэр диэри, сылааһа икки чаас курдук туһалыыр. Жетонун ылан ротнайгар биэрэҕин, кини өлбүт буоллаҕына, солбуйааччыга.
Биир түгэҥҥэ оборуонаҕа ытыалаһа сытан, бинтиэпкэм чыыбыһын тардан эрдэхпинэ, ытыһым уот аһыйа түстэ да, бинтиэпкэм маһа дэлби баран, сирэйбэр-харахпар ыстанна. Биирдэ кыа-хаан ортотугар буола түстүм. Сэрэйбит сэрэх, өстөөх ити саҕана бобуулаах, эстэр буулдьалара таппыт. Кытаанахха түстэ даҕаны эстэр, саллаат бөҕөнү ити кэмҥэ кыайбыттара. Хата ротнайым чугас баар эбит, түргэн үлүгэрдик кумааҕы сыыһыгар окуопа түгэҕэр олорон ыспыраапка суруйан, санчааска биир саллааты кытары тыылга таҕыстыбыт. Ол саҕана бэйэҕэ тиийинии, ытыныы үгүс буолан, ол ыспыраапкам туһалаабыта. Этэҥҥэ эмтэнэн, бинтиэпкэ чыыбыһын тардар кыаҕа суох буолан, хамыыһыйа босхолоон, дойдубун биир сылынан, 1942 сыллаахха от ыйын бүтүүтэ булбутум». Этэҥҥэ эргиллэн кэлэн ыал-күүс, оҕо-уруу буолан, олоххо кэлбит ытык иэһин барытын толорбута.
ИККИС ХОМУУРГА ЫҤЫРЫЛЛЫБЫТТАР
Бу нэһилиэктэн 1942 сыл сайыныгар иккис хомуурга түбэһэн, оскуола диэни билбэтэх, нуучча диэни хаһан даҕаны көрбөтөх, Даалыгыр түбэтигэр көмүс сууйуутугар сылдьар Дмитрий Саввич Михайлов айанныыр. Нууччалыы билбэт буолан эрэй бөҕөнү көрөр, дэлэҕэ походнай куукунаҕа хааһы уочаратыгар туора анньыллан хаалыа дуо. Төһөлөөх эрэйи көрөн, хаста даҕаны бааһыран, эмтэнэн, кэлин кэм, кэл-бар диэн кэпсэтэн, сэрии үөрүйэҕэр үөрэнэн бүлүмүөт сэпкэ иккис нүөмэринэн сылдьан сэриилэһэн, Германия сиригэр сэриини түмүктээн, хас даҕаны мэтээллээх дойдутун 1945 сыл сайыныгар булар. Кэпсииринэн, Ленинградскай фроҥҥа сылдьыбыт. Кэлэн үлэ бөҕөнү холкуоска, сопхуоска үлэлээн, ыал буолан, оҕо-уруу, сиэн элбэх кырдьаҕаһа. Куоракка чуут баттаһа, кырдьар сааһыгар дьиэ ылан бараахтаабыта.
Үөһээ Бүлүү Кэнтигиттэн Чап уустарыттан төрүттээх уус Сысой Степанович Тумусов күн аайы сатыы Кэнтиктэн сылдьан үлэлиирэ, оччоҕо тиэхиньикэ даҕаны аҕыйах уонна суол даҕаны үчүгэйэ суох кэмэ уонна Сысой кырдьаҕас ону-маны маныы, көрдөһө
барбакка, судургу ылла даҕаны барар-кэлэр. Иитимньитэ да элбэх – 12 оҕо: биэс кыыс, сэттэ уол, билигин бары үөрэх бөҕөнү бүтэрэн оҕо-уруу, үлэ-хамнас үөһүгэр сылдьар дьон.
Кини Ворошилов аатынан холкуоска солбуйааччы бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьан, 1943 сыллаахха ыҥырыллан Илиҥҥи фроҥҥа түбэһэр, түүннэри-күнүстэри быстар мөлтөх аска-таҥаска сылдьан сэриигэ бэлэмнииллэр, быстарыы, ырыы, ыалдьыы да элбэҕэ. 1945 сыл арҕаа сэрии түмүктэммитин кэннэ, эһиги ирээккит саҕаланна диэн арҕааттан эбии күүс бөҕө кэлэн аатырар дьоппуон Квантунскай аармыйатын кытта сэриитигэ түбэһэллэр. Хинган хайатын туораан, хас даҕаны көһүнэн тайаан сытар кумах истиэби кинилэр батальоннара сатыы хас даҕаны суукканы айаннаан, уу кэмигэр кэлбэккэ, аара биир эмит холуодьас баарын өстөөх барытын дэлби тэптэрэн, эбэтэр киһи чугаһаабат гына сытыйбыт араас өлүгү быраҕан, утатан, аччыктаан быстарыы бөҕө буолан, түмүк пууҥҥа сүүрбэччэ эрэ саллаат, сорохтор аара сэриилэһэр сэптэрин быраҕан тиийбиттэр. «Түүн ааһыыта сөмөлүөт көтөн кэлэн, парашютынан уулаах, астаах эрэһиинэ иһиттэри, элбэх сэби-сэбиргэли уонна батальон командира хас даҕаны буолан парашютунан түспүттэр. Стройдатан уонча саллаат толору сэптэрин илдьэ кэлбиттэрин иһин махтанан, атыттар, бинтиэпкэлэрин затворун илдьэ сылдьалларын иһин улахан миэрэ ылбатах. Биһиги киһибит махталга тиксибит. Чугаһынан өстөөх баара биллибэт. Аһаан, сынньана түһээт, түүн бары 30-ча буолан, ол иһигэр батальон хамандыыра, компаһынан туһанан хас даҕаны чаас айаннаан, халлаан сырдыыта хайа тэллэҕэр турар улахан, үрдүк чуолҕаннардаах таас, эргийэ окуопа хаһыллыбыт, тутууга чугаһаабыттар. «Хамандыыр бэйэтин кытта үс снайпердаах этэ, чаас аҥаара курдук саба сүүрэн киирэн баар өстөөҕү дьаһайыы буолла, бэйэлэрэ даҕаны, ким даҕаны кэлиэ суоҕа диэн утуйан быстардахтара. Улахан сэрии сэбин ыскылаата ас-үөл, уу дэлэй дойдута эбит.
Бу ыскылааттарын ылаары түүннэри-күнүстэри элбэхтик киирэ сатаабыттара, чэпчэки тааҥкаларынан, буускаларынан хаххаланан, араас сэп дэлэй буолан уонна тутуута көмүскэнэргэ үчүгэйэ бэрт буолан ылларбатахпыт, дьоммут аҕыйах буолан, уонча саллаат өлөн, биэс-алта саллаат бааһыран, хата үһүс күммүтүгэр бэйэбит чаастарбыт кэлэн абыраабыттара диэн Сысой Степанович кэпсиирэ. Ити операцияҕа кыттыбытын иһин Сысой Степановичка «Кыһыл Сулус», «Японияны кыайыы иһин» мэтээл ылан дойдутугар, 1946 сыл күһүнүгэр этэҥҥэ эргиллэн үлэ үөһүгэр түспүтэ. 1946 сыллаахтан холкуос, сопхуос үлэтигэр сылдьан, эдэркээн кыыһы кэргэннэнэн, оҕо-уруу бөҕө буолар – 12 оҕолонор.
Балтаһыт Николай Андреевич Тумусов сэрии аҕай иннинэ байыаннай сулууспаҕа ыҥырыллан бүтэн кэлээри сырыттаҕына, сэрии буолан үргүлдьү арҕаа түбэһэн, саамай уһуннук сылдьыбыт кырдьаҕас, хаста даҕаны госпиталга сытан эмтэнэ-эмтэнэ Ленинградскай фроҥҥа сэриилэһэр.
Өлүү-сүтүү бөҕөнү көрсөр, элбэхтик өстөөх буомбалааһыннарыгар түбэһэр, бастакы кэмҥэ биһиги биир да сөмөлүөппүт суоҕуттан төһөлөөх абаралларын кэпсиирэ. Пулково үрдэли былдьаһыыга өстөөх сөмөлүөттэрэ, идэлэринэн эргийэ-эргийэ буомба, снаряд бөҕөнү аллараанан сылдьан, лигийэллэр. Николай көрдөҕүнэ, аптамаат ылар сиринэн чугаһаан ааһар эбит, ол иһин томтор үрдүгэр тахсан намтаан ааһар бириэмэтигэр иннин көэррөн биир диискэни бүтүөр диэри туттаран кээһэр уонна окуопаҕа түһэр. Снаряд оскуолката уҥа илиитин аата суох тарбаҕын быһа көтөр. Сүүсчэ миэтэрэ сиргэ ыппыт сөмөлүөтэ дэлби түһэн эстэр, табаарыстара көрөн сыппыт буоланнар, үөрэннэр кэлин үөһэ быраҕан хачайдыыллар.
Командование Н.А. Тумусовы «Албан аат» 3 истиэпэннээх уордьанынан наҕараадалыыр, ити 1943 сыл сааһыгар эбит. Эмтэнэн тахсан салгыы сэриилэһэн, үгүс мэтээллээх сэриини Кенингсбергэ түмүктээн, 1945 сыллаахха дойдутугар кэлэр, холкуоска, сопхуоска үлэлиир. Ыал буолан, оҕо уруу-сиэн бөҕө буолар.
ИЛЛАРИОН ОМУКЧАНОВ АХТЫЫТТАН
1942 сыл күһүнүгэр Бүлүү педучилищетыгар саҥа киирэн үөрэнэ сылдьан Өргүөт ыччата Илларион Леонтьевич Омукчанов сэриигэ барар. Оччолорго 23 саастаах, турбут-
олорбут сүүрүк, хайыһардьыт эбит. Кини кэпсииринэн, өстөөҕү түргэнник кыайан, этэҥҥэ дойдубутугар төннүөхпүт диэн барааччылар үгүстэрэ саныыра. «Төһөнөн арҕаа баран иһэбит, оччонон сэрии ыар тыына биллэн барда, кылгас кэмҥэ бинтиэпкэ, аптамаат, граната о.д.а. сэптэри үөрэтэ түһээт, инники кирбиигэ өлөн-сүтэн, араанньы буолан аҕыйаабыт чаастары толорууга тарҕаталаан кээстилэр. Саҥа кэлбит саллаат көрөрдүүн-истэрдиин, туттардыын-хаптардыын, хас буулдьа аастаҕын аайы аһарбыт курдук уҥа-хаҥас хамсанан, инники кирбиигэ ууга уонна өлүүгэ-сүтүүгэ киирбит уопуттаах саллааттар күлүүлэригэр киирэриҥ үгүс, мохуорка табах, наркомовскай норма үксүгэр кинилэргэ сүбэлэрин иһин бэриллэрэ. Табаах, арыгы сытын ылбакка тиийбит үгүс буолара. Иркутскай диэкиттэн сылдьар нуучча киһитэ, 40-лаах сааһа, миигин биир дойдулааҕым диэн табаарыс оҥоһунна. Өлүөр диэри элбэҕи сүбэлээбитэ.
Кимэн киириигэ олус инники тахсыма, кэлин эмиэ хаалыма, атаакаҕа киириигэ дьон хойуутун тутуһума, өстөөх ону кыдыйар о.д.а. сүбэтэ элбэх буолара, ардахха, тымныыга хайдах көмүскэнэри сүбэлиирэ.
Кырдьыга даҕаны, окуопаҕа сытан сапернай лаппаакыны үөһэ туттахха, буулдьа түһэрэ тап-таһырҕас буолар, дьэ бирикээс бэрилиннэ да, тахсан инники бу иэдээҥҥэ түһүнэн кээһэҕин, сонно охтооччу, баран иһэн сууллааччы… Ол да иһин наркомовскай көрүллэн эрдэҕэ – биир курууска испиир аччык искэ туһата элбэх, «искэ таптардахха, испиир аһара көмөлөөх» диэн саллааттар кэпсииллэрэ кырдьык. Бастаан киириигэ, дьэ ыарахан, хас мүнүүтэнэн дуу, чааһынан сарсын, өйүүн туохха табыллан охтор, өлөр туһунан санаа оонньуута, дууһа моруута, онтон кэлин эккээрэн, сиҥҥэр түһэн хаалаҕын. Ити курдук ууга-уокка киирэн, дьону кытары саппай уопсан, син сылдьаргар тиийэҕин, бэйэҕин кыанар, дьоҥҥо сирдэрбэт наада, кыаммакка киһи кэннигэр сылдьыбат наада, барыга бары көх-нэм, бирикээһи, дьаһалы толорон иһиэххэ наада. Сэриигэ сылдьарым тухары, биирдэ чааспыт саллаата олус аҕыйаан, өлөн, араанньы буолан, саҥа чаас толоробут диэн тыылга таһааран, Молдавия биир дэриэбинэтигэр сууннарбыттара, таҥаспытын итии ууга оргутан, били аатырар бэһис фронт дэнэр быппытын, кирбитин ыраастаппыттара. Онно дьэ арыый үөһээ тыыннахпыт дии. Аҕыйах саллааты талан, биир ыйдаах тааҥканы, тиэхиньикэни сууһарар 76 мм буускаҕа үөрэтэбит диэн, миигин наводчик диэн идэҕэ анаатылар. Бу идэ бууска эппиэттээх идэтэ, сыалы табыы киниттэн улахан тутулуктаах».
Бастакы Украинскай фроҥҥа Киев туһаайыытынан сэрии муҥун, өлүүнү-сүтүүнү аны буускаһыт буолан көрсөр. Снаряд, буомба тугу даҕаны киһилээбэт, ордорбот. Батарыайаҕа түөрт бууска, биирдии буускаҕа түөртүү саллаат, биир тэлиэгэлээх ат, тэлиэгэҕэ снаряд дьааһыктара, ат көрөөччү саллаат-ездовой, батарыайа хамандыыра старшай лейтенант эбэтэр хапытаан.
ЧУРАПЧЫ УОЛА ГАВРИЛ ПРОТОДЬЯКОНОВ-ГАВРОШ
Молдавия, Бессарабия сирдэринэн сэриилэһэ сылдьан биирдэ контузияланан, биирдэ бүлгүнүн, этин сиирдэрэн, санчааска эмтэнэн тахсыбыт. «Эбии дьону, буусканы толорон иһэллэр, биир түгэҥҥэ буускабыт соһор атын саллаатын кытары тэлиэгэлэри баҕастары снаряд тоҕо тэбэн, тыылтан солбук кэлбитин эттилэр.
Арай көрдөхпүнэ, тэлиэгэҕэ доруобай уол сахалыы-нууччалыы атын соруйан, илигирэтэн кэллэ. Оо, онно үөрбүппүөн! Гаврил Протодьяконов Чурапчы эбит. Билсиһии, үөрүү-көтүү бөҕө буоллубут, сылтан ордук саханы көрбөтөх, сахалыы саҥарбатах абата тоҕо тэбэннэ. Үс «Хорсунун иһин» мэтээллээх, ууну-уоту ортотунан сылдьыбыт ахан эбит, ол иһин да буоллаҕа, хамандыырдар ирээтин сылдьыбыт диэн, бууска соһор акка анаатахтара. Кини биһикки балтараа ый курдук бииргэ сэриилэспиппит. Дьэ, уола-хаан, туохтан да туора турбат, киирсэри кытта киирсэн иһэр. Саллааттар «Гаврош» диэн ааттыыллар. Биирдэ Румынияҕа чугаһаан иһэн, биир дэриэбинэни босхолоон түһүүлэнии буолла, саллаат эрэйдээх иллэҥ буолла даҕаны аһылыгын, айаҕын айдаана.
Киһибинээн биир буомба, снаряд таарыйбатах обургу дьиэтигэр көтөн түһэн, оҥкучахтарыгар киирбиппит. Хас даҕаны бүтүн мас буочукалар туралларыттан, биирин (20 киилэлээх) ылан таһааран, тэлиэгэбитигэр солуома анныгар кистээн кээстибит. Салгыы айаннаан иһэн, уора-көстө кыһыл арыгыны куруускаҕа куттан иһэ сылдьабыт. Сотору өстөөх бэлэмнэммит сиригэр тиийиэхтээх үһүбүт.
Иккис күммүтүгэр уолаттар астаахпытын билэннэр, айдаан бөҕө буолла. Гаврош тэлиэгэтин үрдүгэр туран кими даҕаны чугаһаппат, араллаан, охсуһуу буолла, киһим үөрүйэҕэ сүрдээх, ол быыһыгар миигин көмөҕө ыҥырар. Чугаһаан иһэн, түҥнэри сааллан тэлиэгэ анныгар төкүнүс гынным, харахпыттан уот саалынна, били буочукабыт үлтү тэпсиллэн, биирдэ халыс гынна. Ааһан иһэр кыра массыынаттан улахан чыыннаах хамандыырдар тахсаннар салгыҥҥа бэстилиэтинэн ытыалаан, биһигини батарея хамандыырын булларан, ыксаан иһэр буолан, дьаһайдылар да ааһа турдулар.
Разведка биллэрэннэр, биһиги ыксал бөҕөнөн икки батарея буускалара ытыалыырга бэлэмнэнии буолла, Гавроштаах аттарын илдьэ тыылга таҕыстылар.
Сотору 10-ча тааҥка уонна массыыналар иннибитигэр уун-утары иһэллэрэ тыас-уус бөҕө буолан, сир ньиргийэн олордо. Ытар сиргэ кэлээттэрин, уоту аспытынан бардыбыт, тааҥкалар тохтуу-тохтуу утары ыталлар. Дьэ, ыһыы-хаһыы, туттуу-хаптыы будулҕана оргуйа түстэ. Тааҥка снаряда олох буускабытыгар кэлэн түстэ быһыылаах, арай бытаан баҕайытык салгыҥҥа көтөн эрэр курдук, кыл түгэнэ өйбөр түүл курдук буолла, ханна-хайдах буолбуппун, төһө өр сыппыппын дуу, билбэтим. Ити курдук өстөөх биһиги икки батареябыт буускатын, дьонун үлтү урусхаллаан, үргүлдьү ааһа турбутун, кэлин госпитальга сытан өйдөнөн кэпсииллэрин истибитим. Нөҥүө күнүгэр Гавроштаах кэлэн ыарахан хартыынаны көрөн, биир-икки бааһырбыт саллааты булбуттар».
Биир дойдулааҕын онон-манан көрдөөбүт да, булбатах, буор-кумах, күөрэ-лаҥкы. Атын чааска холбоһон арҕаа ааһа турбуттар, барыта ыксал-тиэтэл. Ол сылдьан уолун аадырыһын эрдэ бэрсибит буоланнар, Саха АССР, Үөһээ Бүлүү, Өргүөт нэһилиэгэр дьонугар «уолгут маннык ааттаах сиргэ өллө» диэн сурук ыытар, ону дьоно туппуттар этэ.
ТЫЫННААХ ХААЛАР ЫЙААҔА ТАРДАН
Илларион Омукчанов тыыннаах хаалар ыйааҕа тартаҕа, кинилэр сэриилэспит миэстэлэринэн, атын саҥа байыаннай чаас ааһан иһэн, уопуттаах санитардар сытар саллааттары тутан көрөллөр. Буор-кумах тибэн кээспит илии быга сытарын тутан, сылааһын билэн хостотон, санчааска ыыталлар, ол биһиги киһибит эбит. Тыҥатыгар снаряд оскуолактара хатаммыттарын сороҕун ылбыттар, сороҕо сүрэҕэр чугас диэн ылбатахтар, бэйэлэрэ тирии бүрүйүө, сылдьыаҕа диэбиттэр.
Үс ый эмтэнэн үтүөрэн, салгыы сэриилэһэ ыыталлар, бу сырыыга автоматчик буойун буолан, атын чааска түбэһэн Венгриянан, Австриянан Кыайыыны Чехословакияҕа көрсөр. Буойун түөһүн «Аҕа дойду» 1 истиэпэннээх, «Кыһыл Сулус» уордьаннара, Венгрия, Австрия, Чехословакия о.д.а. мэтээллэр киэргэтэллэр этэ, 1945 сыллаахха от ыйыгар тыһыынчанан буойуннар сэриилэһэн бүтэн, сүргэлэрэ көтөҕүллэн, сэбиэскэй дойду кыраныыссатыгар буойаска симиллэн киирэллэр.
Сойууска киирэн, хайа эрэ куорат ыстаансыйатыгар барыларын түһэрэн, стройдатан туран, дивизия хамандыыра, генерал фуражкатын устан туран барыларыгар элбэх хааны, сүтүгү көрсөн Ийэ дойдуга ытык иэһи чиэстээхтик толордугут диэн махталын биллэрбитэ долгутуулаах этэ. Маннык таҥаһынан-сабынан, кирдээх дойдугутугар бараргыт табыгаһа суох, онон үс суукканы суунаргытыгар-тараанаргытыгар, көрүнэргитигэр көҥүллүүбүн, эһигини олохтоохтор кэтэһэллэр диэн түмүк оҥорбут. «Миигин икки эдэр баҕайы кыргыттар кэлэннэр, кэпсэтэр бокуойа суох илдьэ бардылар. Мин да оччолорго 25-26-лаах уол буоллаҕым».
Кыайыы 20 сылыгар Ф.Охлопков Дьоруой буолбут Улуу Кыайыы 20 сылыгар Дьокуускайга Кыайыы үөрүүлээх параадыгар оройуон аайыттан уончалыы сэрии кыттыылаахтарын ыҥырыыга, старшай сержант И.Л. Омукчанов түбэһэ кэлэн кытта сылдьан, Г.Д. Протодьяконовтыын көрсүһүүтэ улахан долгутуулаах дьыала буолар. Ол иннигэр билсибэттэр даҕаны, көрсүбэтэх да эбиттэр. Биһиги киһибит баар сураҕын, баҕар, истэрэ буолуо, анараа киһи дьонугар биллэрии ыыппытынан, кинини өлбүтүнэн ааҕа сырыттаҕа.
«Ыам ыйын 9 күнэ, 1965 сыл, ыраас, ичигэс баҕайы күн буолан, Ленин болуоссатыгар параадтаан сылайан ыскамыайкаҕа олордохпуна, Ф.М. Охлопковы түөрт эдэрчи нуучча уолаттара көтөҕөн аастылар, бэйэтэ кыра-куйа киһи эбит, эҕэрдэ бөҕө, ураа хаһыы ньиргийэн олорор.
Арай, аттыбынан кылгас, сайыҥҥылыы ырбаахылаах, икки өттүгэр кыра уолаттары сиэтэн, төрөлкөй киһи киҥинэйэн ыллыы-ыллыы ааһан иһэр, мин сүрэҕим «бар» гынан, үөһэ көрбүтүм, Гаврош илэ бэйэтинэн ааһан эрэр эбит. Олорон эрэн: «Сержант Гаврош!» диэн хаһыытаатым. Киһим үөһээнэн эргийэн көрбөтө, ону биир уола ыйда, дьэ, көрөн өр турбалаата, онтон тэмтээкэйдээн ылла, үрдүбэр саба түһэн, иккиэн сиргэ сууллан түстүбүт, киһим ыллыыра да, ытыыра да биллибэт, мин даҕаны дэлби уйадыйдым. «Тохтоо-тохтоо, уоскуй» диибин. Киһим: «Бу эн дуо?» — дии-дии сирэйбин, түөспүн кымаахтыыр. Дьэ, уоскуйан, өр олорон ытастыбыт, сэһэргэстибит, чуолкайдастыбыт. Үөрүү кэмэ суох. Куоракка дьиэ ылан, элбэх оҕолонон, нуучча кыыһа кэргэннэнэн олорор эбит. Дьэ, уол да уол. Аҕыйах хонукка обкомунан, Совминынан сиэтэ сылдьан тойотторго киирэн, приемнай эҥин диэни билиммэт, бу табаарыска булгуччу дьиэ биэриэхтээххит диэн айдаан бөҕө. Миигин бэйэтин дьиэтигэр пропискалаан кээстэ уонна дойдулаа диэн, алта ыйынан куоракка дьиэ ылар дьолго тиксибитим. Онон табаарыһым улаханнык абыраан турар», — диэн сэһэнин түмүктээбитэ.
Сэрииттэн этэҥҥэ кэлэн ыал-күүс буолан, детдомҥа үлэлээн, оҕо-уруу төрөтөн, олоххо кэлбит ытык иэһин толорбут кырдьаҕас этэ. Дьэ, итинник сэһэннээх Улуу сэрии бэтэрээннэрэ үлэһиттэрдээх, атастардаах этим. Барахсаттар, урут-хойут, олоҕу олорон, оҕо-уруу төрөтөн, үлэ бөҕөнү үлэлээн, кимиэхэ даҕаны үҥсэргээбэккэ, тойон-хотун диэн ньылаҥнаспакка, саха боростуой олоҕунан олорон, «оччону-баччаны кыайбыппыт» диэбэккэ, тыаһа-ууһа суох олохтон бараахтаабыттара, билигин кинилэр олохторун оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салгыыллар.
Дмитрий ИННОКЕНТЬЕВ,
үлэ бэтэрээнэ, сэрии кэмин оҕото,
Үөһээ Бүлүү улууһун бочуоттаах олохтооҕо.
Тохсунньу 2020 сыл.