Аныгы сыаналаах прибордарынан буолбакка, айылҕа бэйэтин көстүүтүнэн, үөнүнэн-көйүүрүнэн, көтөрүнэн-сүүрэринэн, отунан-маһынан сирдэтинэн килиимэт уларыйыытын кэтиир оҕолорго аналлаах лааҕыр баарын хаһан эбит истибиккит эбитэ дуу? Баар эбит! Саха сиригэр!
Өлүөхүмэҕэ командировкаҕа бара сылдьан, үөрэнээччилэр айылҕа бэлэҕин хомуйан, астаан, атыыга таһааралларын билэр буолан, Токко оскуолатыгар аат-ааттаан тиийбитим. Манна оҕолору кыра саастарыттан биисинэскэ сыһыараллар. Ону таһынан, экология хайысхатыгар лааҕыр үлэлиир диэни истэн, бачча тиийбиччэ кэпсэтэн барарга санаммытым. Итиэннэ истибиппин итэҕэйбэтэҕим. Чэ, саас-сааһынан кэпсиим дуу…
Экология лааҕыра
“Токко оскуолатыгар, уопсайа, уонтан тахса сыл, сорох сайын көтө-көтө, экологияҕа хайысхалаах чинчийэр лааҕыр үлэлиир. Хайысхата олус элбэх. Сүрүн үлэбит сайынын барар. Сайын билбиппитин-көрбүппүтүн, чинчийбиппитин кыһын устата чиҥэтэбит”, — диэн учуутал Евгения Чердонова кэпсээнин саҕалыыр.
Бастатан туран, оҕолор кэтээн көрүүнү ыыталлар. Уонча сыл устата Токко сэлиэнньэтин температуратыттан, халлаан халандаарыттан, үүнээйи хаһан тылларыттан саҕалаан, туох баар тулалыыр эйгэтин, айылҕатын барытын кэтээн көрбүттэр. Манна гидроэкология, орнитология, тоноҕоһо суох харамайдары (беспозвоночные) үөрэтии, агрономическай эспэримиэннэр, о.д.а. араас хайысхалар киирэллэр эбит.
“Эриэн үөн саҥа көрүҥүн булбуппут. Урукку сылларга Өлүөхүмэҕэ гадюка эрэ баар этэ дииллэрэ. Билигин дальневосточнай щитомордник баар буолбут. Эриэн үөн бу көрүҥэ урут Саха сиригэр хаһан даҕаны суоҕа. Кэлин балачча көстөр буолла. Ону үөрэппиппит”, — диэн этэр.
Түбүктээх үлэ – түмүктээх
Былырыын саас Токко оскуолатыттан сэттэ оҕо “Инникигэ хардыы” научнай-практическай кэмпириэнсийэ хайысхатынан Бүтүн Арассыыйатааҕы тэрээһиннэргэ кыттан, сэттиэн миэстэлэһэн кэлбиттэрэ оскуола чинчийэр үлэҕэ улахан болҕомтону уурарын туоһулуур. Этэргэ дылы, үрэх баһын, тыа сирин уһук нэһилиэгин оскуолатыгар өссө бэлиэтэммэтэх көстүү диэххэ сөп. Ол курдук, научнай-практическай кэмпириэнсийэлэргэ, Менделеевскэй ааҕыыларга, Балтикатааҕы научнай-инженернэй куонкуруска, уо.д.а. тэрээһиннэргэ миэстэлэспиттэр. Аны бары ааттаах-суоллаах, үөрэххэ туттарсалларыгар баал эбэр тэрээһиннэр эбит. Онон сэттэ төгүл өттүк харалаах, илии тутуурдаах, кыайыы көтөллөөх кэлэн үөрдүбүттэр. Быйыл Эдуард Чердонов (7-с кылаас) Бүтүн Арассыыйатааҕы онлайн-кэмпириэнсийэҕэ, Никита Чердонов (11-с кылаас) Бүтүн Арассыыйатааҕы “Инникигэ хардыы” пуорумҥа бастаан, чиҥэтэн биэрбиттэр. Онон Никита эһиил Кытайга ыытыллыахтаах CASTIC ыччат наукаҕа уонна инновацияҕа күрэхтэһиитигэр барар Арассыыйа дэлэгээссийэтин састаабыгар киирбит.
Евгения Викторовнаттан: “Кыайыы кистэлэҥэ туохханый?” — диэн ыйыппыппар, — “Оҕолор хастыы даҕаны сыл устата чинчийбит үлэлэрин кэпсээбиттэрэ, сороҕо үс-түөрт сыл үлэлэммитэ. Биир оҕо саҕалаан баран оскуоланы бүтэрэн барар, ону атын оҕо салҕыыр. Бүгүн, билигин баран үөрэтэ түһэн баран түмүктэнэн хаалбат, чахчы ыйааһыннаах, хастыы даҕаны сыл кэтээн көрүүнү, чинчийиини эрэйэр үлэлэр. Холобура, дальневосточнай щитоморднигы, Кыһыл кинигэҕэ киирбит “бурай ушаны”, Чаара уонна Токко өрүстэр үүнээйилэрин, кулааһай ахсаанын, гельминтофаунаны үөрэппиттэрэ. Иккиһинэн, оҕолор бэйэлэрэ интэриэстээхтэр, билэр-көрөр баҕалара улахан. Ханнык баҕарар чинчийии кинилэр сыраларынан ситиһиллэр. Уонна төрөппүттэр өйөбүл буолаллар. Үсүһүнэн, айылҕа бэйэтэ анаан-минээн айбыт сирэ. Атыттарга холоотоххо — ыраас. Ол иһин үөн-көйүүр, хамсыыр-харамай, үүнээйи көрүҥэ араас. Ураты сирдэр (эндемик) даҕаны бааллар. Биһигиттэн тэйиччи Өлүөхүмэ заповеднига тайаан сытар. Биирдэ даҕаны үктэнэн көрө иликпит эрээри, бу да диэки кыыла-сүөлэ, үүнээйитэ элбэх”, — диэн учуутал быһаарар.
Биоиндикация
Тустаах лааҕыр оҕолоро кэтээн көрүүнү (мониторинг) ыыппыттара уонча сыл буолбут. Быйылгыттан биоиндикациянан дьарыктанан эрэллэр эбит. “Өрүспүт өрө өттүгэр көмүс хостоон эрэллэр. Биһиги, биллэн турар, юридическай өттүгэр кыттыспаппыт. Бэйэбит хайысхабытынан кинилэр көмүһү хостуохтаах сирдэрин антах өттүгэр айылҕа төһө ырааһын уонна биһиги диэки төһө киртийбитин кэтээн көрөбүт. Уонча араас үөн-көйүүр (личинка) баар, олортон сорохторо букатын ыраас эрэ ууга олохсуйаллар. Олор суох буоллахтарына, уута кирдээх диэн быһаарыллар”, — диэн кэпсиир. Онон араас прибора суох айылҕа бэйэтин көстүүтүнэн, уларыйыытынан кэтииллэр. Ону таһынан, гидрохимическэй чинчийиини эмиэ оҥороллор эбит. Ол эрээри, дэриэбинэ оскуолатын кыаҕа диэн биллэр. Онон кыһалҕаттан ити курдук, өбүгэлэрбит араас ньымаларын туһаналлар.
“Отсутствие результата — тоже результат”
Токко орто оскуолата агро хайысхаламмыта уонтан тахса сыл буолла. Онон оҕолор бу хайысхаҕа эмиэ үлэ ыыталлар. Оскуола аттынааҕы учаастактаахтар, оттуур сирдээхтэр, онно баран эмиэ үөрэтэллэр эбит. “Үүнээйи араас суордун аҕалан олордон көрөбүт. Биир үүнээйи суордун бэһис сылын аҕалан үүннэрэ сатыыбыт даҕаны, билиҥҥитэ кыалла илик, табылыннаҕына кэпсиэхпит. “Отсутствие результата — тоже результат”, — диэн Евгения Викторовна үлэтин түмүгүттэн үллэстэр. Сөп ээ, биэс сыл тухары кыһамньылаах, ол эрээри табыллыбатах үлэ, үөрэнээччилэргэ төһөлөөх уопуту иҥэрбитэ буолуой.
Наукаҕа бастакы хардыы
Аны биир кэрэхсэбиллээҕэ диэн, оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар биология, экология, химия хайысхатынан дьарыктаммыт оҕолор Москва, Санкт-Петербург курдук дойду улахан куораттарын үөрэхтэрин кыһаларыгар тиийэ үөрэнэллэр, аспиранныыллар эбит, чопчу наукаҕа ылсаллар. Аны быраастар балачча элбэхтэрин ыйар. “Бары – айылҕа оҕолоро. Ол иһин бэйэлэригэр чугас эйгэ”, — диэн сэһэргэһээччим этэр. Итини таһынан, научнай сурунаалларга бэйэлэрэ элбэх ыстатыйалардаахтар эбит.
Сүрэх баҕатынан, сүһүөх уйарынан
Бачча үлүгэр кэтээн көрүүгэ, чинчийиигэ төһө эрэ баһырхай үп-харчы көрүллэн эрдэҕэ диэн санаа охсуллан: “Үбүлээһинэ хантан көрүллэрий? — диэн ыйыппыппар, – туох даҕаны улахан үбүлээһин суох. Сайын аайы лааҕырга харчы көрүллэр дии, онон бүтэбит”, — диэн хоруйдуур. Сороҕор оскуола сайыҥҥы лааҕырыгар кыттыһаллар эбит. “Урукку сылларга төһө баҕарар оҕону “кыбынныбыт” даҕаны, ханна баҕарар барар этибит. Билигин уустук, хааччах элбэх. Биллэн турар, ону өйдүүбүт. Урут Өлүөнэнэн өрө тахсан баран, хас даҕаны сиһи уҥуордаан хааман кэлэрбит. Билигин оннук көҥүллэммэт, илиибит-атахпыт бааллан турар. Ол эрээри, син биир сир астыыбыт, балыктыыбыт. Бэйэбитин кытта биир-икки оҕону батыһыннарабыт”, — диэн кэпсиир.
Сэһэргээччим Евгения Викторовна Чердонова — Токко оскуолатын биологияҕа учуутала. Кэргэнэ Константин Гавриловичтыын ХИФУ биология-география факультетын бүтэрбиттэр. Бииргэ быраактыкаларга сылдьыбыттар, дипломнай үлэлэрин тиэмэтэ эмиэ биир, онон интэриэстэрэ даҕаны сөп түбэһэр эбит. 2004 сыллаахха үөрэхтэрин бүтэриэхтэриттэн, Токкоҕо олохсуйбуттар, учууталлыыллар. Константин Гаврилович ааспыт сылтан оскуола дириэктэринэн ананан үлэлиир.
Түмүк
Оҕо туһугар үлэлиир учуутал букатын ураты көрүүлээх. Бэйэтэ билиигэ-көрүүгэ талаһарын таһынан, үөрэнээччи умсугуйан дьарыктанар баҕатын уһугуннаран, тиэмэҕэ интэриэһи үөскэтэр дьоҕурдаах. Оттон Токко оскуолатын экологияҕа лааҕыра былырыын өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥынан сыаналаммыт. Үөрэнээччи уонна учуутал сыралаах үлэлэрин түмүгэ!
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru