“…Саргылаах сааскы күн кэмнэрэ
Ситэр сарсыардабар билиннэ,
Саҕахха саһарҕам имнэрэ
Сарыадам сырдыгар тилиннэ… ” —
Бэйиэт Онтуон уратытынан, кини бэйэтин айымньыларыгар, билиҥҥи кэмҥэ сэдэхтик көрсүллэр, умнуллан эрэр, былыргы өбүгэ кэрэ тылларын, сахабыт тылын байытарга анаан, үгүстүк, табыгастаахтык уонна тоҕоостоохтук туттара буолар.
— Айылҕам түөрт кэмин иэйиибэр киллэрэн, хас сарсыарда аайы куйаар ситиминэн ыыппытым бүгүн лоп-курдук төгүрүк сыл буолла. Биир сыл иһигэр сорохтору дуоһуйа сынньатан, сорохтору, арааһа, сылатан, туруоруммут сорукпун толордум. Сэрэйэбин, үгүс дьон иэйиибин ситэ ылымматаҕын, төрүт тыл сүмэтин ситэри өйдөөбөтөҕүн… Махтанабын, умнууга хаалан эрэр өбүгэлэрбит тылларын, хаһан да күннээҕи олоххо туттуллубатах былыргы сахалар тылларын өйдүү сатаабыт доҕотторбор!, — диэн соторутааҕыта истиҥ санаатын үллэһиннэ бэйэтин айар үлэтинэн ийэ тылбытын сайыннарар, байытар, сарсыҥҥытын түстүүр аналлаах бэйиэт Онтуон.
Онтуон
ХХХ
Кылбайар чөмчүүктүү маҥан хаар
Кырыалаах оһуорун киэргэппит,
Күдээриччи тыгыалыыр күн сандаар
Күлүмүрдүү симэҕин тэлгэппит.
Көөчүктүү кыраһа тэлимнээн,
Кыыдамныыр кыырпаҕын сөхтөрөр,
Көмүс күн үөһэттэн дьиримнээн,
Кытылы сырдатан көрдөрөр!
ХХХ
Күнүм утахтара сылыйан,
Көмнөх лабаатын чарааһыппыт,
Көп түү тэллэҕэ, бэл, налыйан,
Көпсөркөй тоҥ хаара кытааппыт.
Кэрэ күнтэн, чэбдик салгынтан
Күндээрэ көһүннэ туналым,
Киэҥ куйаартан, үөһэ халлаантан
Күлүм гынна сырдык арылым!
ХХХ
Кэтэһэр күндүл күнүм устуо,
Кэҥэс сыһыыга салгын оонньуо,
Киэҥ киэлигэ айылҕа тупсуо,
Килбэйэр көстүүтүн оҥостуо!
Кэлбит тымныыбыт кэннэ кылгыа,
Кэмэ чугаһаан, куотан барыа —
Кыыдаан кыһыны сайын салгыа,
Кылгас куйааһынан барҕарыа!
ХХХ
Сарсыарда күн сырдыгын көрөн,
Олус диэн үөрэн уһуктабын,
Олохпор иккиһин мин төрөөн —
Санаам хоту ойон турабын!
Үөрэбин түннүгүм сырдыгар,
Күүс биэрэр сүдү күүһүгэр!
Итии хааным тымырбар сүүрэр …
Ол аата олоҕум салҕанар!
ХХХ
Саҥа күммэр, ыраас дуолбар
Сылаанньыйа сынньанабын,
Үтүө кэммэр, кэрэ суолбар
Үктэнэммин дуоһуйабын.
Сарсыарда чэбдик салгыҥҥа
Өрө тыынан уоскуйабын,
Сааскы ылааҥы халлааҥҥа
Өрүкүйэ талаһабын!
ХХХ
Сарсыардам үтүөкэн кэмигэр
Дьикти туругум өрүү үөскүүр,
Сааскылыы ылааҥы күнүгэр
Дууһабар сылаас майгы үксүүр.
Халлааным ыксаабыт сырдыгар
Күн мичээрин үөрэ күүтэбин,
Харыстыыр айылҕам ыырыгар
Күндүл күлүмүттэн үөрэбин!
ХХХ
Түүҥҥү туолбут ыйым намтаабыт
Дьыбар сарсыардата налыйбыт,
Түлүк хараҥа бүтэн ааспыт
Дьылбыт хаҕыс тыына уурайбыт.
Таһырдьа эрдэ да сырдаабыт
Түннүкпүн курдат быгыалаабыт,
Маҥан хаар кыттыһан буккуспут,
Мааны суорҕанын аһан кууспут!
ХХХ
Кубулҕаттаах кулун тутар ыйа
Кыһыҥҥы дьыбарын хаарыйбыт,
Кыра да тыалынан ытыйа,
Кучуйар албынын аҕалбыт.
Айылҕам кэмэ уларыйан
Сааскылыы санааны санаппыт,
Абылыыр күүһүнэн арыйан,
Саҥалыы сыһыаны хаҥаппыт!
ХХХ
Саргылаах сааскы күн кэмнэрэ
Ситэр сарсыардабар билиннэ,
Саҕахха саһарҕам имнэрэ
Сарыадам сырдыгар тилиннэ.
Кэрэ Куо килбик мичээринии
Кэрэхсии көһүннэ мин күнүм,
Ыраас күөх халлааҥҥа дьиримнии
Ыраахтан ыҥырар күндүлүм!
Эҕэрдэ тылларын истиҥник
Эрэл кыымҥа саҕан ыытабын,
Сэмэй үөрүүбүн мин итинник
Сэмээр кистээммин кыттыһабын!
Эйиэхэ санаам
Саҥан иһиллэрэ кэрэтэ
Барыта ис куппар кутуллар,
Саймаархай ырыалыы дьиэрэтэ
Барамай эйгэбэр субуллар.
Эйэҕэс сыһыаныҥ арыаллыыр
Истигэн сүрэхпин курдаттыыр,
Эрэнэр санаабын арчылыыр,
Иһирэх өрүтүн харыстыыр.
Дьылҕабар букатын хаалыаҕа
Үйэлээх эн сүмэҥ кыллара,
Дьоллонор түгэммин аһыаҕа
Үтүмэн майгылаах тыллара!
Эн майгыҥ сүрэхпин угуттаан,
Үөрүнньэҥ быһыыбын көнньүөрдүө,
Эрчимнээх сэниэбин урутаан
Үөрүйэх санаабын күүһүрдүө!
Кэрэ Куоларбар
Кырса хаар бүрүммүт суолларын
Силэйэн, аартыкка тахсабын,
Кыыһар сарыал уотун кылларын
Сүөрэммин эһиэхэ аныыбын!
Сарсыарда мин үөрэ тураммын
Сарпа күн утаҕын сыыйабын,
Сардаҥам сырдыгын кууһаммын,
Сылааһын эһиэхэ ыытабын!
Сааскы мичээрдиин аргыстаһан,
Кэрэ да күн миэхэ сырдаабыт,
Саҥа күнү батыһыннаран,
Кэрэхсиир сирбин сабардаабыт.
Сааскы бастакы бырааһынньык
Саҥа күнтэн саҕаланыахтаах,
Кэрэ Куолар күннэрэ, кырдьык,
Кэмэ суох дьолунан туолуохтаах!
ХХХ
Сэргэх санаабынан тураммын,
Эппин-хааммын уһугуннардым,
Сэниэбин барытын уураммын,
Эрэл санаа кыымын мин сахтым.
Эҕэрдэ саҥа күммэр ыытан,
Эрэллээх санаабын холбоотум,
Көмүс кыл тылларын ырытан,
Көнө суолун ыйан солоотум!
Сааскы күнүм
Сарсыардам ылааҥы кэмигэр
Сырдык сардаҥа ыһыахтаммыт,
Илинтэн көстөр киэҥ сиригэр
Ибил салгына биллэн ааспыт.
Мэҥэ халлаан киэҥ урсунугар
Киэли сыһыым сырдыы тоһуйбут,
Халыҥ хаар күннүүн оонньууругар
Кырыс ньүөл хотооло уутуйбут.
Сааскы сайаҕас сөрүүн тыалбар
Чараас хаара ытыллан саспыт,
Бөлөхтүү үүммүт чараҥ тыабар
Намылҕа лабаалара налыспыт.
Саҥалыы сымнаабыт чигди хаара
Күлүмнүүр чопчута чалымнаабыт,
Сарпа күнүм сыһыыга сандаара
Күлүмүрдүүр уотунан сырдаабыт!
Сааһым кэлбит, тыына уһаабыт,
Сылаас көй салгыҥҥа ыйаммыт,
Сааскы күнтэн хаар чарааһаабыт,
Санааны өрө тутан санаммыт!
Күүтэбин …
Күүтэбин, эн туҥуй сыһыаныҥ
Көҥүллүк сүрэхпэр уулларын,
Нуһараҥ, долгураҥ киэһэҕэ
Куустарар түгэн аһылларын.
Күүтэбин, эн нарын куолаһыҥ
Дириҥник ис куппар киирэрин,
Күүттэрэр өр тулуурдаах чааһын
Дьиктилээх киэһэҕэ күүрэрин.
Күүтэбин эйэҕэс мичээргин,
Курус санаабын үргүтэргин,
Сэрэнэн наҕыллык саҥаҕын
Сэмэйдик тиэргэҥҥэр сүтэргин.
Күүтэбин сарсыҥҥы чааспытын
Күүтүүлээх эриэккэс күммүтүн,
Күндүл күн саҕахха саспытын
Киэһээҥҥи чуумпуга бүкпүтүн!
Истиҥ ийэм
Илин саҕахтан күнүм кэриэтэ
Ийэм мичээрэ өрүүтүн үөрдэр,
Ыраас күнү чараастык эргитэ,
Ылбаҕай майгытын эймэнитэр.
Сайдам санааны тэҥҥэ куустаран,
Сайаҕас сыһыаны көрдөрөҕүн,
Сүрэҕин чопчутун салайтаран,
Сирдээҕи олоххунан көрөҕүн.
Нарын сыһыаҥҥа сэмэйдик киирэн
Намчы илиигинэн илбийэҕин,
Амарах сүрэххинэн сэрэнэн
Абылаҥ чарааһын ситэрэҕин!
Ийэм мөссүөнэ өрүүтүн киирэн
Үрүҥ түүммэр мичээрдээн ааһаҕын,
Истиҥ тылларгын дириҥник тиэрдэн,
Үтүөкэн ааккынан арчылыыгын!
ХХХ
Саһарҕа тыкпыт утахтарын
Сарсыарда тураммын көрөбүн,
Саҕахтан көстөр тырымнарын —
Сааскылыы сылааһын сөҕөбүн!
Айар кутум чараас иэйиитин
Истиҥ тыл алыбар ыытабын,
Арыллар айымньым тиллиитин
Илгэлээх уйгуга аһабын!
Сааскы күннүүн
Сиккиэри кытта сиэттиһэн
Сылаас салгыҥҥа хаамыстым,
Саҥа күннүүн мин көрсүһэн,
Сырдык күүһүгэр таластым.
Сэргэх санааны тутуһан
Сэмэйдик үөрэн ылабын,
Сайдам сыһыанныын куустуһан,
Сырал эттигэр сыстабын.
Сыдьаай суоһугар сыламнаан
Сэрэнэн бигии соруннум,
Саккырас утаҕын тамнаан,
Сарыалга кыттыһан ууннум.
Сыа хаар биллэрдик ууллубут,
Сырамтан күлүккэ саспыт,
Сарпах былытым устубут,
Санааны көтөҕөн ааспыт!
Поэзиям толоонугар
Сэргиир дьоммун кэрэхсэтээри
Үктэнним поэзиям толоонугар,
Уус тылбын онно ситиһээри
Киирдим хоһоон хонуутугар.
Эймэнитэр уйан сүрэхпин:
Бар дьоммор көрдөрөн ааһыахпын,
Судургу иэйиибэр тиэрдиэхпин,
Ис кыахпын тобула сатыыбын!
Поэзия ис кутун дириҥэтэн
Ураты суолун тутуһабын,
Сүрэҕим эрэйэр киэбиттэн
Аһары тахсарын тутабын!
Айар үлэ кэрэ эйгэтин
Арыйан толооҥҥо тиэрдэбин,
Хомоҕой тыл туспа суолтатын
Хото туойан, мин дьүһүйэбин!
Былыргы өбүгэм тылларын
Хасыһан ордук тупсарабын,
Тэбис-тэҥник тыһы кылларын
Синньигэс ситиилии сыыйабын!
Айымньым дириҥник киирэрин
Ааҕааччым дьоһуннук өйдүөхтээх,
Салҕыбакка уһуннук тиийэрин
Сайдыылаах таһымҥа тиэрдиэхтээх!
ХХХ
Сааскы күн уһаан түбүгүрэн
Саҥаттан-саҥаны ситиһэр,
Ыраас салгына сайа үрэн,
Ылбаҕай майгыга тэҥнэһэр.
Чаҕыл күн сыламыттан саатан
Тоҥмут сыа хаар ирэн сымнаабыт,
Чопчу кыаһаан сааскы сыралтан
Толугуруур таммах тыаһаабыт!
Эрэл санаам
Ардыгар эйигин саныыбын
Арааһы бииргэ сэлэһиэхпин,
Аттыбар оҥоро сатыыбын,
Арылхай бэйэҕин этиэхпин.
Эн эппит урукку тылларгар
Эмиэ да эрэнэ күүтэбин,
Эймэнэ аймаммыт сылларгар
Этэҥҥэ ааспытын билэбин.
Алыптаах сыһыаммын эргитэн
Ардыгар долгуйан ылабын,
Аргыстаах санаабын сиэтэн,
Айылгым туругун тутабын.
Эрэмньи үтүөтүн ситэрэн
Элэккэй доҕорбун көрсүөҕүм,
Эрэллээх мин сыалбын ситиһэн,
Эйигин эрэнэ күүтүөҕүм!
Николай Рыкуновка
Отуу уотун ыыс буруота субуллар
Охсуллубут от сытыгар холбоһон,
Кэлимсэ сиргэ лөглөйөр бугуллар
Кэккэлээн турбуттар өрө хотоһон.
Илгэ быйаҥнаах охсууну түөрэҥҥин
Ирэ-хоро сылаа күүһүн таһаардыҥ,
Ходуһа ырыалаах суолун тэлэҥҥин
Хото туойар хоһоонноргун сахтыҥ.
Дыргыйар мүөт сыттаах аларын аһан,
Минньигэс үөт амтанын эн толордуҥ,
Дьүккүөрдээх үлэттэн тулуурун талан
Минньитэр тылгынан айан оҥордуҥ.
Сымнаҕас сыһыаҥҥа тэбэр сүрэҕиҥ
Сылаанньыйа өргө диэри илбийэр,
Сайыҥҥы самыыртан сырал үрэҕиҥ
Сөрүүнү кууһан долгуна килбэйэр.
Үчүгэй олоххор ааспыт сылларын
Үйэлэргэ ахтылҕана хаалыаҕа,
Ыраахха тиийэр хомоҕой тылларын
Ырыаҕа хоһуллан тупсан тахсыаҕа!
Иэйиим тыытынан
Айар иэйии аалым тыытынан
Эбэкэм уутугар уһуннум,
Абылаҥ уус-уран тылбынан
Эрдиинэн мин ууга суруйдум.
Сындылыйа Эбэбэр устан,
Алыптаах иэйиибин киллэрдим,
Сылаалаах айанын тургутан
Айылгым туругун ситистим.
Истиҥ иэйии кытыла көстөн
Ыраахтан сандаара ыҥырда,
Иһирэх тыл курдары өтөн,
Ыбылы кууһардыы баҕарда.
Далай ыраах кытылын туораан
Ураты иэйиибин хааллардым,
Дохсун санаабынан куоһаран,
Урукку иэйиибин тупсардым!
Ийэбэр иэйиим
Амарах сыһыаҥҥын тиэрдэммин
Абылаҥ иэйиибэр киллэриэм,
Ыраас илиискэ мин тиһэммин
Айылгым туругун ситэриэм.
Сырдык мөссүөҥҥүн чопчу туойан
Ылбаҕай майгыгын көрдөрүөм,
Сылаас сыһыаҥҥын таба таайан,
Ыллам санаабынан сөхтөрүөм.
Көҥүл тыл сүмэтин сыыйаммын
Сэмэй мичээргин мин эргитиэм,
Күүс биэрбит олоххун айаммын
Сырдык ыраҕын үйэтитиэм!
Истиҥ сыһыаҥҥын дириҥэтэн
Бигэ сиэр-майгытын чиҥэтиэм,
Иһирэх ийэбин кэриэстээн
Билиҥҥи ыччаппар тириэрдиэм!
ХХХ
Остуолбар биир тэҥ чаһы тыаһыыр
Түбүгэ суох оргууй лыһыргыыр,
Олохпор сааскы кэм чугаһыыр
Түннүкпэр тоҥот муус тыһыргыыр.
Сыгынньах тоҥ мутугум ирэн
Сылаастык таммах уута сүүрэр,
Айылҕам кэрэ кэмэ киирэн,
Абылыыр күүһүнэн ситиһэр!
Истиҥ алып
Ардыгар ис куппун аһаммын
Арыллан эйиэхэ киирэбин,
Сылайбыппын мин таһаараммын,
Санаабын сылаастык тиэрдэбин.
Амарах майгыгын билээри
Тыаһа суох эйиэхэ мин киирдим,
Абылаҥ күүһүн иҥэрээри
Талым санаабын тилиннэрдим.
Миигин тардар абылыыр күүһүн
Арахсыбат суолун тэлэбин,
Минньигэс мичээрин өрүүтүн
Аттыбар сылдьарын билэбин.
Уруккулуу миэхэ күүс эбэн
Ис кут уотун уматтыҥ,
Ураты тапталбын сэгэтэн,
Истиҥ алыбын угуттаатыҥ!
Сыыдам тыы
Долгуну супту хайыта анньан
Кытылга мин тыым тиксээри ыксыыр,
Дьолуо, ыраас далайын тыыран
Кылбаарар дьирими сууралыыр.
Күүстээх сүүрүктээх сүдү көстүүтүн
Сыыдам тыы тумуһа хайытар,
Күрүлгэн уу кыйыттан түһүүтүн
Сата тыаллыы дохсун тыы чаҕытар.
Көһөҥө муус сааскы халааныгар
Тыаһа суох харгыс быыһынан устар,
Көлүйэ күөл чуумпу урсунугар
Таалатык долгулдьуйа субуллар.
Сыыдам тыы бар дьону өллөйөн
Көмүс хатырыктааҕын сэмсэлиир,
Сааскы уу тоҥ кытылын өҥөйөн,
Куһу-хааһы өрөһөлүү тиэйэр!
2021 c.
Ыспыраапка
Софронов Анатолий Михайлович — Онтуон
Нам улууһун I Хомустааҕын төрүт олохтооҕо. СӨ Суруйааччыларын сойууһун, Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ. СӨ физическэй култууратын уонна успуордун туйгуна. Үлэ бэтэрээнэ. Төрөөбүт нэһилиэгин “Төлөн” уонна улуустааҕы “Отуу уота” литературнай түмсүүлэр чилиэннэрэ. “Санаам ымыылара”, “Хаар күлүмнэс кыырпаҕа”, “Сааскы күнүм сыдьаайа” , “Иэйиим мүөттээх сайына” диэн хоһооннорун хомуурунньуктарын уонна успуорт тиэмэтигэр хас да кинигэлэр ааптардара. Икки хоһоонун аҕыйах сыллааҕыта биллиилээх бэйиэт, прозаик, литературнай кириитик Николай Переяслов нууччалыы тылбаастаабыта.