ССРС кинематографиятын туйгуна И. И. Заболоцкай төрөөбүтэ 90 сылыгар
Бэйэлэрин идэлэринэн уһуннук итиэннэ бэриниилээхтик үлэлээбит дьону биир бэйэм олус кэрэхсии көрөбүн, санаабар кинилэргэ тэҥнэһэр суолу уонна күүһү аттыбар «көрдүүбүн». Ону ааһан, хайдах эрэ, кинилэр олохторун, үлэлэрин-хамнастарын, тугу-хайдах оҥорбуттарын, туппуттарын-айбыттарын, интэриэһиргээн диирим дуу, кыратык билиэхпин, ол туһунан сырдатыахпын баҕарабын. Саатар ол сырдатыыбынан кинилэргэ күүс-көмө буолан көмөлөспүт, кинилэр олохторун, кыратык да буоллар, «чэпчэппит», санааларын өрө көтөхпүт киһи, дии саныыбын…
Киинэ, киинэ… Сэбиэскэй кэмҥэ тыа сиригэр, үлэһит дьону уопсай култуура өттүттэн сырдатыы итиэннэ дойдубут ааспыт уонна буола турар олоҕун киэҥ эйгэҕэ киинэ хартыынатын нөҥүө дьүһүйэн (дьиҥ буолбукка майгыннатан эбэтэр онно олоҕуран), көрөөччү дьүүлүгэр таһаарыы курдук суолу ылан көрөр эбит буоллахха, киинэни солбуйар, киинэҕэ тэҥнээх туох да суоҕа. Итиннэ өссө өҥнөөх киинэни уонна оҕоҕо аналлаах, араас хайысхалаах эбэтэр олус интэриэһинэй ис хоһоонноох киинэ иннинээҕи кылгас сурунааллары (кино-журналы) эбэн кэбис. Арай биирдэ эмэ, сыл баһыгар-атаҕар, куораттан эбэтэр ыаллыы сытар оройуоннартан, бөһүөлэктэртэн кэнсиэрдэр эбэтэр саха норуотун биллиилээх суруйааччыларын айымньыларынан туруоруллубут испэктээкиллэр буолаллара. Ол иһин оччотооҕу тыа сирин үлэһит киһитэ, күнүскү күүстээх үлэ кэнниттэн, кыһыннары-сайыннары, санаатыгар, хайдах эрэ, киинэни эрэ кэтэһэр курдуга, ордук – үчүгэй киинэни.
Дьэ, ол киинэни биһиги төрөөбүт төрүт буорбутугар – Уус-Алдан Тандатыгар уһуннук уонна бэриниилээхтик көрдөрбүт, бүтүн олоҕун онно анаабыт, киинэ солбуллубат үлэһитинэн, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, култуура эйгэтигэр сааһын тухары эҥкилэ суох, үтүө суобастаахтык үлэлээбит, ССРС кинематографиятын туйгуна, улахан, иллээх дьиэ кэргэн аҕа баһылыга Иван Иннокентьевич Заболоцкай буолар. Кини билигин баара буоллар, бу дьыл олунньу 15 күнүгэр 90 сааһын туолбут буолуох этэ. Кинини дойдутун дьоно ытыктаан, Киинэмэхээнньик Уйбаан дииллэрэ.
…Оҕо сааспыттан саҕалыым. Ааспыт үйэ 70-нус сылларын саҕаланыытыгар Тиит-Арыы аҕыс кылаастаах оскуолатыгар сайынын пионерскай лааҕыр үлэлиирэ, онно Танда оҕолоро эмиэ сылдьарбыт. Алын кылаастарга үөрэнэ сылдьан биир-икки сайын ол лааҕырга сылдьыбытым. Онно салайааччынан Михаил Иванович Калининскай уонна ииттээччинэн, кини кэргэнэ, Римма Антоновна үлэлээбиттэрэ. Араас пионерскай тэрээһиннэр буолаллара, олохтоох биригээдэҕэ лабыкта хомуйан кыратык көмөлөһөрбүт, чугас сытар сайылыктарга, сири-дойдуну көрө уонна айылҕаны үөрэтэ, походтуу барарбыт, спортивнай оонньуулар, саахымакка уонна дуобакка күрэхтэһиилэр тиһигин быспакка ыытыллаллара. Ол сылдьан биирдэ эмэ кулуупка киинэҕэ барарбыт. Оо онно, күнүскү куйаас кэнниттэн кулууп дьиэтин иһигэр киирдэххэ, сөрүүн салгын иэдэскин сайа охсоро бу үчүгэйи-эн! Онно үксүн оҕоҕо сыһыаннаах киинэ-сурунааллары уонна киинэлэри көрдөрөллөрүн бу баардыы өйдүүбүн. Онтон окко аан бастаан сэттис кылаас кэнниттэн үлэлии барбытым. Бастакы сылбар «Томтор» звенотугар сылдьыбытым, онтон кэнники сылларга – Бээрийэ Үөһээ үрэҕэр (Тандыгытыгар). «Томторго» сылдьан бөһүөлэк таһынааҕы арҕаа уонна хоту алаастары оттуурбут. Саастыы кэриэтэ оҕолор, бары олус эйэлээхтик сылдьар итиэннэ көхтөөхтүк үлэлиир этибит. Онно мунньууга сылдьан, бөһүөлэккэ кэнсиэр эбэтэр үчүгэй киинэ буолар күнүгэр, күргүөмүнэн саба түһэн үлэбитин арыый эрдэ бүтэрэн, тырахтарыыспыт Юрий Филиппович Колодезников «киэҥ кэбиинэлээх» тыраахтарыгар хатаастан, бары дьиэбитигэр барарбыт. Дьиэлэрин ахтыбыт ол саҕанааҕы оҕолор бөһүөлэккэ тиийэн киинэ көрөллөрүгэр туох да күүс тэҥнэспэт курдуга. Ардыгар, чугас алаастарга оттуу сылдьан, киинэ көрө диэн, бөһүөлэккэ сатыы да баран кэлэрбит. Онтон Бээрийэ Тандыгытыгар оттуур сылларбытыгар, биир эмэ субуотаҕа эбэтэр өрөбүлгэ (ону ааһан, ардахтаах күннэргэ), тыраахтар бирисиэбигэр олорсон, анаан-минээн бөһүөлэккэ киинэ көрө киирэрбит уонна түүннэри төннөрбүт. Ити саҕана, алҕаһаабат буоллахпына, киинэ көрдөрөөччүлэринэн Тиит-Арыыга Николай Николаевич Егоров, онтон Бээрийэҕэ Егор Гаврильевич Бочкарев олус кыһамньылаахтык үлэлээбиттэрин, оҕолорго ордук болҕомтолоохтук сыһыаннаспыттарын, хайдах эрэ, ол оҕочоос саастарбыттан күн бүгүнүгэр диэри, үгүс-үтүө санаанан кэтэхпэр иитиэхтии сылдьабын.
Көр ити, оннооҕор оҕо сааспыттан киинэ, киинэни көрүү, киинэҕэ сылдьыы туһунан үтүө эрэ өйдөбүл хаалбыт. Ол, арааһа, Иван Иннокентьевич үлэтин-хамнаһын кытары ыкса сибээстээх курдук буолуон эмиэ сөп. Кини ол тухары дойдутун дьонун-сэргэтин, кинилэр инникилэрин туһугар төһөлөөх сыратын биэрэн үлэлээбитэ буолуой? Кини үлэтин биир дойдулаахтара, оҕотуттан оҕонньоругар тиийэ, бары билэ-көрө сылдьаллара. Биирдэ даҕаны, туох эмэ кыаллыбат суол баар буола да сылдьыбыт буоллаҕына, туора турар киһи баарын билбэттэрэ. Холобур, суоппар уолаттар, Уйбаан биирдэ эмэ бэйэтэ киинэ аҕала кыайан барбат буоллаҕына, кини көрдөһүүтүнэн оройуон кииниттэн киинэни аҕалаллара уонна илдьэллэрэ (ол эрэн кини, мин билэрбинэн, ити сырыыларга үксүн бэйэтэ сылдьа сатыыра), бөһүөлэккэ уот бардаҕына кулууп кэннинээҕи кыра мотуор туох да харгыһа суох үлэлиирин кулууп үлэһиттэрэ ситиһэллэрэ, арыый тэйиччи турар киинэ биллэриитин таһаарар сиргэ, Иван Иннокентьевич көрдөһүүтүн быһа гыммакка, оҕолуун-улахан дьоннуун киинэ биллэриитин ыйаан ааһаллара. Манна даҕатан эттэххэ, биһиги кыра эрдэхпитинэ Тандаҕа үс-түөрт сиргэ киинэ биллэриитэ ыйанарын өйдүүбүн. Ол курдук, кулууптан уонна маҕаһыынтан ураты, хоту томторго (Иван Павловичтаах дьиэлэрин муннугар) уонна соҕуруу томторго (маҕаһыын аннынааҕы уулуссанан баран үөһээ сыыры тахсыыга, уруккута Иван Максимовичтаах дьиэлэрин муннугар, эргииргэ).
Оскуолаҕа үөрэнэ сырыттахпытына киинэ оҕолорго нэдиэлэ ортотугар (сэрэдэҕэ этэ) уонна өрөбүл күннэргэ буолара, ону ааһан, ол нэдиэлэҕэ үөрэҕэр «ситиспэтэх» оҕо киинэҕэ сылдьар бырааба быһыллара. Маны барытын оскуола дьаһалтата кулууп уонна киинэ үлэһиттэрин кытары сөбүлэһэн, чуолаан Иван Иннокентьевичтыын кэпсэтэн олоххо киллэрдэхтэрэ диэн бу олорон саныыбын. Бэйэтин бириэмэтигэр, оҕону билиигэ уонна ситиһиигэ көҕүлүүр, тардар, эмиэ да сөптөөх дьаһал курдук көстөр.
Урут бөһүөлэк аайы, хайдах эрэ, сонуну түргэнник билэр дьоннор бааллара, кинилэр син бэйэ-бэйэлэриттэн истиһэр этилэр, ханна, ханнык киинэ буолуохтааҕын эбэтэр буолбутун, ол киинэ хаһан, ханна тиийиэхтээҕин, ону ааһан, биһиэхэ хаһан кэлэн көстөрүн кытары билбит курдук буолаллара. Итинник сылыктааһын киинэни кытары быһаччы сибээстээх үлэһит – Иван Иннокентьевич үлэтин-хамнаһын кытары мэлдьи сөп түбэһэрэ. Эбэтэр ол саҕана оройуоҥҥа күүтүүлээх үчүгэй киинэ (ордук индийскэй) кэлбит сураҕа тыа сирин бөһүөлэктэрин, үчүгэй сонун буолан, түргэнник толороро, оннооҕор хайа күҥҥэ ханнык бөһүөлэккэ тиийэн көстүөхтээҕин туһунан олохтоох нэһилиэнньэҕэ тиийэр курдуга. Дьэ маннык түгэннэргэ биһиги Уйбааммыт Бороҕонтон киирэн бэйэтэ ол киинэлэри ирдэһэн ылан тахсара, сарсыҥҥы күнүгэр киинэлэр тута оройуоҥҥа эбэтэр Танда үрэх сүнньүн бөһүөлэктэринэн бараллара. Манна баҕар ол күүтүүлээх киинэ оройуон иһигэр ханнык күннэргэ, ханнык бөһүөлэктэргэ көстүөхтээҕин эҥин туһунан анал дьаһал баар да буолуон эмиэ сөп курдук. Итинник күүтүүлээх киинэлэргэ кулууп иһэ «лыык» курдук көрөөччүнэн туолара, ким олоппос тутуурдаах кэлэн, ким туран эрэ, ким муостаҕа олорон эрэ көрөрө. Бэл диэтэр, арыый кэлин иһиттэхпинэ, хойутаан кэлэн баран таһырдьаттан түннүгүнэн көрбүттэр кытары баар буолаллар эбит этэ (хойутаан кэлбиттэр киинэҕэ мээнэ киирбэттэрэ, ити чааһыгар биһиги Уйбааммыт бэрээдэги көрөрө, бириэмэни тутуһуннара сатыыра). Көр, ол саҕана киинэ көрүү баҕата ити курдук күүстээх буолара.
Сэбиэскэй былаас өрөгөйун саҕана биир кэмҥэ киинэни сайылыктарынан, оччуттарынан көрдөрүү тэнийэ сылдьыбытын өйдүүр буолуохтааххыт. Тандаҕа, мин өйдүүрбүнэн, «Сардаҥа» сайылыкка киинэни көрдөрө сылдьыбыттара. Бу сайылык комплекс буолан манна олорор уопсай дьиэлэр, үүт астыыр дьиэ, уот биэрэр станция, хочуолунай, баннььык, кыра кулууп уонна да атын тутуулар баааллара. Ол иһин киинэ чааһа манна табыллар курдуга, ону ааһан, соҕуруу биригээдэ оччуттара кэлэн эмиэ киинэ көрөн, сынньанан бараллара. Бу үлэни барытын Иван Иннокентьевич иилээн-саҕалаан, кыһаллан-мүһэллэн, сүүрэн-көтөн ыытара, ол иһин кини үлэ киһитин махталын мэлдьи ылара. Эбэтэр, биирдэ эмэ, олох ыксаллаах киинэлэр бөһүөлэккэ «кэлэн барааччылар». Оччоҕуна биһиги Уйбааммыт, ордук сайыҥҥы кэмҥэ, киинэтин киэһээ уон чаастан оҥороро. Ол – оччуттар уонна ферма үлэһиттэрэ кэлэн көрөллөрүн, дьиэлэригэр-уоттарыгар астына-дуоһуйа сынньанан баралларын инниттэн этэ (онтон кыһынын итинник «ыксаллаах» киинэлэр киэһээ тоҕустан буолаллара). Дьэ, бу түгэҥҥэ киинэни көрдөрөөччү бөһүөлэк бары олохтоохторун махталларын, үтүө тылларын ылыан ылара…
Иван Иннокентьевич – улахан дьиэ кэргэн аҕа баһылыга, оҕолоругар кыһамньылаах аҕа, оттон дьиэтигэр-уотугар үлэни-хамнаһы өрүү өрө тутар, кинини кыайар-хотор таһаарыылаах хаһаайын этэ. Кини Ванятын кытары биир кылааска үөрэммитим, онон оҕо сылдьан кинилэргэ элбэхтэ сылдьыбытым, оҕолорун кытары оонньообутум. Ону ааһан, биир дойдулаахтара Уйбааны күүстээх киһинэн билэллэрэ. Биһиги кыра эрдэхпитинэ сопхуоска араас хабааннаах субуотунньуктар, суол оҥоруута, муоста тутуута, уотурба курууһа курдук үлэлэр кэмиттэн кэмигэр ыытыллалларын бары бэркэ диэн билэбит. Онно барытыгар Иван Иннокентьевич көхтөөх кыттыыны ылара, күүһүн-уоҕун, доруобуйатын да харыстаабакка үлэлиирэ…
Уйбаан оҕолоруттан уола Николай, аҕатын туйаҕын хатаран, киинэ көрдөрөөччү идэтин баһылаан, төрөөбүт дойдутугар киинэ көрдөрүүтүгэр үлэлээбитэ. Ону тэҥэ, Иван Иннокентьевичтэн бу идэҕэ уһуллубут биир дойдулаахтарбытынан Николай Федорович Васильев (бииргэ үлэлээбиттэрэ), Иннокентий Иннокентьевич Готовцев уонна Степан Константинович Федоров буолалларын бэлиэтиир тоҕоостоох. Кинилэргэ аан бастаан киинэни көрдөрбүт, киинэ суолтатын уонна кини тутулун арыйбыт, ону ааһан, киинэ көрдөрүү абылаҥар интэриэһи уһугуннаран угуйбут киинэ көрдөрөөччүнэн Уйбаан буоларыгар туох да саарбатааһын суох. Ону кинилэр бэйэлэрэ да билэн эрдэхтэрэ.
Мин, быыс булларбын эрэ, Национальнай библиотекаҕа тиийэн сурунаал, хаһыат ааҕарбын сөбүлүүбүн. Ааспыт күһүн биир оннук сырыыбар, сынньана таарыйа, көрүдүөргэ таҕыстым. Кыратык хаамыталаатым, истиэнэҕэ ыйаммыт араас ойуулары, былыргы хаһыаттары эҥин көрдүм. Онтон арай, Россияҕа биллэриллибит киинэ сылыгар анаан оҥоһуллубут, «Отличники кинематографии СССР» диэн истиэндэҕэ хараҕым хатана түстэ. Мин тута, билэрдии диирим дуу, биир дойдулаахпын, оҕо эрдэхпиттэн мэлдьи киинэҕэ эрэ «сыһыары туппут» Киинэмэхээнньик Уйбааммын көрдөөтүм. Ол эрэн кинини, биэс уонча хаартыска ортотуттан, булан көрбөтүм. Онтон, баҕар көтүтэн кэбиспитим буолуо диэн, иккистээн, үһүстээн көрдөөн көрдүм да, булбатым. Испэр, хайдах эрэ, хомойо санаатым, биһиги Уйбааммыт курдук туруу үлэһит киһи тоҕо манна суоҕуй, диэн. Ол эрэн, баҕар киһи элбэх буолан кыайан киирбэтэҕэ, баҕар бу ханнык эрэ чопчу улуустар үлэһиттэрэ буолуо эҥин диэн бэйэм бэйэбин уоскутуннум. Ол да буоллар иһим түгэҕэр, хайдах эрэ, син биир «ыарахан таастаах» (нууччалыы эттэххэ, с каким-то осадком) истиэндэм аттыттан тэйдим. «Маннык көрдөрүүлэргэ итинник наҕараадалаах дьону тоҕо барыларын киллэрбэттэрэ буолуой?» – диэн дьиэм диэки туппут суолбун быһа толкуйдаатым…
Федор Турантаев,
Дьокуускай.