Дьокуускай куорат уонна кини тула тайаан сытар киин уонна илин эҥээр улуустарга Саха сирин нэһилиэнньэтин улахан аҥаара олорор. Бу улуустар бары тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаналлар. Онон инники сайдыылара тыа хаһаайыстыбатын кытары быһаччы сибээстээх. Ааспыт ыйтан саҕалаан Ил Дархан э.т. Айсен Николаев бу улуустарга сылдьан социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын тускулугар улахан мунньахтары ыытта. Ол түмүгүнэн биири эттэ – киин, илин эҥээр улуустар биир ситимнээхтик сайдыахтаахтар.
edersaas.ru
Устуоруйаттан
Сэбиэскэй Сойуус кэмигэр тыа сирэ барыта холкуостарынан, сопхуостарынан олороро. Нэһилиэнньэ үксэ манна үлэлээн хамнас аахсара. Өскөтүн Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн дойдуну чөлүгэр түһэрии кэмигэр 60-70-с сылларга кыра холкуостары бөдөҥсүтүү (холобур, Чурапчы улууһугар Карл Маркс, Субуруускай, Эрилик Эристиин ааттарынан сопхуостар баар буолбуттара), 70-80-с сс. кырыс сирдэри туһаҕа таһаарыы (80-с сс. Аммаҕа кырыс сири баһылааһын күргүөмнээхтик саҕаламмыта), хотоннорго саҥа систиэмэни киллэрии, производствоҕа үлэни чэпчэтии барбыт буоллаҕына, уларыта тутуу кэмигэр 1985 с. саҕалаан төттөрү намтатан сопхуостары холкуостарга араарбыттара. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бэрт ахсааннаах улахан сопхуостар хаалбыттара. Бу кэмҥэ Сэбиэскэй Сойуустан, Арассыыйаттан эбии кэлэр үп лаппа аччаабыта. Ити, биллэн турар, сыанан аҕаабатаҕа. Онон Сойуус үрэллибитин кэннэ кылгас кэм иһигэр холкуостар, сопхуостар аҥаардастыы сорсуйан хаалбыттара, нэһилиэнньэ хамнаһа суох хаалбыта.
Ол иһин 90-с сылларга холкуостар, сопхуостар баайдара-дуоллара, ол иһигэр сүөһүлэрэ-астара, сирдэрэ-уоттара дьоҥҥо-сэргэҕэ үллэһиккэ барбыта. Ити үлэтэ суох хаалбыт тыа сирин дьонугар тыын киллэринэллэригэр, айахтарын ииттинэллэригэр төһүү күүс буолбута. Арай “Амма” сопхуос сирин-уотун ыспакка күн-бүгүҥҥэ диэри үлэлии олорор. Бу туһунан өссө суруйуоҕум. Билигин кэм-кэрдии ааспытын кэннэ ырытан көрдөххө, оччолорго итинтэн атыннык салаллыан да кыаҕа суох курдук. Үйэлэрин-саастарын тухары холкуоска, сопхуоска үлэлээбит дьон хаһаайыстыбаларыттан ытыс соттоллоро, көрө маталлара табыллыбат этэ.
Аны туран, тыа хаһаайыстыбатыгар илин эҥээр улуустарга оттуур ходуһалары ньүөлсүтүүнү таһынан, иһэр уу кыһалҕата олус сытыытык турара. Сойуус саҕана нэһилиэктэргэ тутуу барыта сопхуостар тэрийбит биригээдэлэринэн барар эбит буоллаҕына, 90-с сылларга ити ньыма эмиэ күдэҥҥэ көппүтэ. Онон Михаил Николаев быһаччы үлэлэһиитинэн, ити кэмҥэ илин эҥээр улуустары уунан хааччыйыыга Өлүөнэ өрүстэн Чурапчыга, Уус Алдаҥҥа диэри уу ситимнэрэ тардыллыбыттара. 90-с сыллардаахха тыа сиригэр бу бастакы баараҕай тутуу этэ. Билигин бу тутуу, хомойуох иһин, толору күүһүнэн кыайан үлэлээбэккэ турар. Ону сэргэ сири-уоту, быһыттары оҥорууга үлэ ситэ ыытыллыбакка, алаастары угуттааһын, нэһилиэнньэни иһэр уунан хааччыйыы билигин да кыайтарбакка турар.
2000 сыллардаахтан дойдуга саҥа кэм саҕаламмыта. 2003 сылтан Арассыыйаҕа олохтоох салайыныы киирэн улуустар, нэһилиэктэр хас биирдиилэрэ муниципальнай тэриллии буолбуттара. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит 1991 с. норуот дьокутааттарын талыыны киллэрэн, 1996 с. саҕалаан улуустар баһылыктарын быыбардарын ыытан ити хамсааһыҥҥа бэлэм этэ. 2002 с. тыа сирин сайдыытыгар бырагыраама ылыллыбыта. Бу кэмҥэ биир улахан бырагырааманан киин уонна илин эҥээр улуустары гаастааһын саҕаламмыта. Биир улахан тутуунан гаас ситимин Өлүөнэ өрүһүнэн туоратан таһаарыы буолар. Тыа хаһаайыстыбатыгар кэпэрэтииптээһин күргүөмнээхтик барбыта. Манна Чурапчы улууһа улахан уопуттаах. 1997 с. тэриллибит “Чурапчы” ТХПК бородууксуйата өрөспүүбүлүкэҕэ, ону ааһан Арассыыйаҕа биллэр.
Оттон 2010 с. саҕалаан улуустарга дьиэлэри киин ититэр систиэмэҕэ холбооһун, суоллары-иистэри, сибээс ситимин оҥоруу, социальнай эбийиэктэри, олорор дьиэлэри тутуу, кластердары, бизнес-инкубатордары тэрийии, о.д.а. үлэлэр бардылар. 2013 с. өрөспүүбүлүкэбитигэр Тыа сирин сыла биллэриллэн, биэс сыллаах былаан ылыныллыбыта. Онон сибээстээн, киин уонна илин эҥээр улуустарга араас хайысханан тутуулар бардылар. Хайа уонна “Манчаары оонньууларынан”, Саха сирин норуоттарын спартакиадатынан, Олоҥхо ыһыаҕынан улуустарга сэргэхсийии тахсыбыта биллэ көстөр. Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ оскуола, оҕо саада уочарат быһыытынан тутуллар. Ону сэргэ “Мин Сахам сирэ XXI үйэҕэ” үтүө дьыала хамсааһынынан тутуулар бараллар. Уонна тыа хаһаайыстыбатын сокуона тахсан, бу эйгэнэн дьарыктанар улуустарга хорук тымыр буолла. Ити барыта нэһилиэнньэ олоҕун уйгутун тупсарыыга туһуланар.
Аны билигин улуустарга атын сорук турар – 2030 сылга диэри сайдыыларын торумун оҥоруохтаахтар. Саха сирин 2030 с. диэри социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын тускулугар киин уонна илин эҥээр улуустар тыа хаһаайыстыбатынан сайдыахтаахтар диэн сурулла сылдьар.
Тыа хаһаайыстыбата
Тоҕо диэтэргин, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйата улахан аҥаара бу улуустарга оҥоһуллар. Улуустар стратегиялара бу чааһыгар майгыннаһар эрээри, хас биирдии улуус манна туспа көрүүлээх. Холобур, Амма улууһа урукку сопхуостан илдьэ хаалбыт баайын-дуолун, сирин-уотун ыспакка эрэ, биир кэлим сайдар санаалаах. Амма урут-уруккуттан бурдугунан биллэр. Онон кинилэр сүрүн болҕомтолорун бурдугу үүннэриигэ уураллар.
Чурапчы улууһа кэпэрэтииптээһин сайдыбыт сирэ. Олохтоохтор билигин кластер ньыматынан сайдыыны батыһан манна балай да үлэлэстилэр. Онон инникитин бу хайысханы тутуһар санаалаахтар. Уус алданнар маныаха майгынныыр биэс кластеры олоххо киллэрэр санаалаахтар. Ол курдук, туораахтаах култуураны, бурдугу, оҕуруот аһын үүннэрэр, сүөһүнү, сылгыны көрөр кластердар тэриллиэхтээхтэр.
Өскөтүн илин эҥээр улуустар саас, күһүн өрүс эстиитин кэмигэр Дьокуускай куораттан быста быһыытыйар буоллахтарына, горнайдар, намнар, хаҥаластар оҥорон таһаарбыт бородууксуйаларын киин куорат олохтоохторугар кыһыннары-сайыннары таһаллар. Ол иһин батарыы чааһыгар улахан кыһалҕаны көрсүбэттэр. Арай билигин улахан соруктара – бородууксуйаларын бренд быһыытынан таһаарыы буолар. Онон бородууксуйаны батарыы чааһыгар Дьокуускай куораты бу үс улуус хайа баҕарар хааччыйар кыахтаах. Оттон илин эҥээр улуустар оҥоһуллубут бородууксуйаларын уһун кэмҥэ харайылларын ситиһэн, хотугу, бырамыысыланнас оройуоннарын хааччыйыахтаахтар. Бу туһунан Айсен Николаев:
“Холобур, Чурапчы улууһа Саха сирин соҕуруу, арҕаа, хоту өттүн бэйэтин бородууксуйатынан хааччыйар соругу туруорар. Онуоха оҥорон таһаарар бородууксуйалара икки нэдиэлэ буолбакка, кырата алта ый хаһааныллар болдьохтоох буоларын ситиһиэхтээх”,
— диэн бэлиэтиир.
Ити этии, мин санаабар, “Чурапчы” ТХПК эрэ буолбакка, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарар бары тэрилтэлэргэ сыһыаннаах. Онон бу пууну түмүктээн эттэххэ, билигин үгүс хаһаайыстыба инфраструктуратын оҥостон бүтэн эрэр, салгыы оҥорон таһаарар бородууксуйаларын элбэтиигэ уонна хаачыстыбатын тупсарыыга үлэлэһиэхтээх. Итиннэ исписэлиистэри бэлэмнээһиҥҥэ агрооскуолалар орто, үрдүк үөрэх кыһаларын, хаһаайыстыбалары кытары үлэлэһиилэрин күүһүрдүөхтээхтэр.
Туризмы сайыннарыы
Ханнык баҕарар сайдыылаах дойду туризмы экэниэмикэтин биир салаатын быһыытынан көрөр. Дэлэҕэ даҕаны, Араб холбоһуктаах эмираттара, Катар курдук сиртэн хостонор баайдарын туһаҕа таһааран олорор дойдулар, туризмы күүскэ сайыннарыахтара дуо?
Саха сирин оҥорон таһаарыытын, тырааныспарын, энергетикатын 2020 сылга диэри сайдыытын схематыгар туризм сайдыытыгар Дьокуускай куораты сэргэ тымныы полюһугар, алмаастаах кыраайга сылдьыы, туруук таастары кэрийии, киин улуустар ураты сирдэринэн айаны тэрийии курдук пууннар сүрүн болҕомтоҕо ылыллыбыттар. Билигин туризм Хаҥаласка, Намҥа, Аммаҕа ордук сайынна. Ол эрээри билигин да гостиницалар суохтара, суол-иис үчүгэйдик оҥоһулла илигэ, онуоха эбии киин сиртэн ыраахпыт, тарыыппыт үрдүгэ үлэни атахтыыр.
Дьиҥэр ыллахха, үс хочо, Эркээни, Туймаада, Эҥсиэли, туризмынан дьарыктаныыга айылҕаттан анаммыт сирдэр. Өлүөнэ, Сиинэ очуостара, күрүлгэннээх Күрүлүүр, сайыннары чоккуруу турар муустаах “Булуус”, Амма өрүс дьикти көстүүтэ, Суорун Омоллоон аһаҕас халлаан анныгар тэрийэн, тутан хаалларбыт “Суотту”, “Хадаайы” мусуойдара, Абалаах эмтээх бадараана, илин эҥээр улуустарга историческай сирдэр барыта туризмы сайыннарыыга үктэл буолаллар. Ол иһин улуустар бэйэлэрин стратегияларыгар экологическай, үөрэтэр, чинчийэр, сынньанар кииннэри тэрийиигэ биир сүрүн болҕомтолорун уураллар. Онуоха Айсен Николаев бу эйгэҕэ урбаанньыттар сыстан үлэлииллэрэ наадатын этэр.
— Өрөспүүбүлүкэҕэ туризм тылга эрэ буолбакка, дьиҥ-чахчы биһиэхэ киирэн эрэр. Манан дьарыктанар урбаанньыттар баар буоллулар. Кинилэр судаарыстыбаттан улахан көмөтө суох бэйэлэрэ атахтарыгар туран үлэлээн эрэллэрин хайгыы көрөбүн. Ону сэргэ улуус дьаһалталара бэйэлэрин өттүлэриттэн төһө кыалларынан кинилэргэ көмөлөһө олороллорун бэлиэтээн этиэм этэ. Онон кэлэр сылларга биһиэхэ, өрөспүүбүлүкэҕэ, туризм сайдар кыахтаах. Инникитин бу эйгэҕэ анал бырагыраама оҥорон, туризмы туспа салаа курдук көрөн, сайыннарыахпытын наада,
— диэн бэлиэтиир кини.
Онон киин, илин эҥээр улуустар инники сайдыыларыгар тыа хаһаайыстыбатын сэргэ туризм күүскэ сайдар кэскиллээх. Онуоха суолу-ииһи оҥоруу, улуус инфраструктуратын сайыннарыы быһаарар оруоллаахтар.
Түмүктээн эттэххэ
Бу ырытыыбар улуустар стратегияларын барыллааһыннарыттан баара-суоҕа икки түһүмэҕи ылан көрдөрдүм. Манна өссө оскуолалар, оҕо саадтар, балыыһалар, култуура эбийиэктэрин, суол-иис, энергетика, сибээс ситимнэрин тутууну эбэн кэбиһиҥ. Бу тутууларга Саха сирин киинниир, биир ситимниир баараҕай тутуунан Өлүөнэ эбэни туоруур муоста буолар. Бу муоста үс федеральнай суолу, “Бүлүүнү”, “Ленаны”, “Халыманы”, биир тиһиккэ киллэриэхтээх. Онуоха илин эҥээргэ Аллараа Бэстээх атыы-тутуу, тырааныспар киининэн буолуохтаах. Онон өрөспүүбүлүкэбит киин сирин былааннарыгар тыа хаһаайыстыбата, туризм уонна суол ситимнэһэр туочукаларынан буолуохтара.
Стратегия олоххо чугас буолуохтаах
Ил Дархан эбээһинэһин толорооччу Айсен Николаев:
— Хас биирдии улуус сайдар стратегиялаах буолуохтаах. Ол стратегиялара Саха сирин бүттүүнүн былаанын кытары дьүөрэлэһиэхтээх. Ааспыт ыйтан саҕалаан киин, илин улуустарга сылдьан социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын туһунан кэпсэттибит. Улуустар бары инникитин хайдах сайдыахтарын, ханнык хайысханы тутуһалларын барытын ааҕа билэллэр, чуолкай өйдүүллэр. Ону барытын стратегияларыгар саас-сааһынан суруйан киллэрбиттэр. Ол эрээри, бары кэриэтэ сайдыыларын бэйэлэрин эрэ, биир улуус эрэ, эргимтэтинэн көрөллөр. Дьиҥэр, ыаллыы сытар улуустары кытары сыһыары тутан сайдыы барыахтаах. Холобур, Нам, Хаҥалас, Горнай, Мэҥэ Хаҥалас Дьокуускайы кытары биир тиһиктээхтик сайдыахтаахтар. Илин эҥээр улуустар биир ситимнэһэр бырагыраамалаах буолуохтаахтар. Өскөтүн маннык хардарыта былааннааһын оҥоһулуннаҕына, улуустар сайдалларыгар да, улахан боппуруостар быһаарыллалларыгар да көдьүүстээх буолуо этэ.
Стратегия диэн биир күннээх эрэ былаан буолбатах. Бу – баһылык, дьокутаат күннээҕи үлэтин сирдэтинэр, сарсыҥҥы былаанын торумнуур, өйүүҥҥү сыалын туруорунар докумуона. Бу манна суруллубут хайаатар да туолуохтаах. Ол иһин стратегия олоххо чугас буолуохтаах.
Аграфена КУЗЬМИНА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru