Түөкүн сыала-соруга хаһан да уларыйбат – харчыны хаһыйыы.
Кибер-түөкүннээһин – бүгүҥҥү олохпутугар ыллар хардыынан сайда турар көстүү. Бу — информация эйгэтигэр биир саамай кутталлаах уонна тэнийбит буруйу оҥоруу.
Кибер-түөкүннээһин диэн, судургутук быһаардахха, интэриниэти туһанан харчыны суймуурдаан ылыы. Сүрүн ис хоһооно, хампаанньа электроннай почтанан “биһиги эһиги тэрилтэҕит серверигэр киирэн кистэлэҥ информацияны ыллыбыт, биһиги счеппутугар бэрт суһаллык харчыны ыыппатаххытына, ол информацияны биһиги интэриниэт киэҥ куйаарыгар “ыһан”, тарҕатан кэбиһиэхпит” диэн иһитиннэрии тутар. Итинник мөкү сыаллаах, түөкүттэр тэрилтэ серверигэр баар информацияны ыла сатаан араас ньыманы туттуохтарын сөп.
Ханнык да “кистэлэҥ информацияны” харайан сыппат боростуой дьон итинник түөкүннээһинтэн куттаныа суохтарын сөп. Биллэн турар, хаһан эрэ массыанньыктар интэриниэтинэн киирэн кинилэр тус дааннайдарын, бааннарын счетун, уурунуу харчыларын, тус аккауннарын уо.д.а. “суйдаан” барыахтарыгар диэри…
Уопсайынан, кибер-түөкүннээһин диэн көмпүүтэри-интэриниэти туһанан киһи (тэрилтэ) тус бэйэтин кистэлэҥ дааннайын хостоон, киниэхэ матырыйаалынай эбэтэр моральнай хоромньуну оҥорон, харчыны сантаастаан ылыы. Кибер-түөкүннээһин киһи тус олоҕор, кистэлэҥ дааннайдарыгар (социальнай суруйсууга, кэпсэтиигэ, интэриниэккэ тугу сөбүлээн көрөргөр, хаартыскаларгар) туораттан орооһуох буолан суоһурҕаныы, куттааһын доҕуһуоллаах оҥоһуллар. Ити барыта киһи уйулҕатыгар, моральнай туругар охсуулаах буолара өйдөнөр. Түөкүттэр маннык ньыманан харчыны сантаастыы сатыылларыгар сөбүлэспэтэххэ, ол дьон эн тускунан бөрүкүтэ суох информацияны тарҕатан эн киһи быһыытынан быраапкын күөмчүлүөхтэрин, дьыалабыай репутацияҕын алдьатыахтарын, улахан моральнай охсууну оҥоруохтарын сөп.
Кибер-түөкүннэр харчыны сантаастыыр туһугар араас олоҕурбут ньымалары, бырагыраамалары, схемалары тутталлар. Холобур, эн көмпүүтэргэ дааннайдаргын араас вирустары туһанан аһыллыбат гына “хатаан” баран, ону арыйар иһин харчы көрдүөхтэрэ. Элбэх салаалаах-отделлаах тэрилтэ көмпүүтэрдэрин тиһигэр киирэн баран, элбэх көмпүүтэр үлэтин харгыстаан ороскуоту таһаарыахтара, үлэни атахтыахтара.
Хакердар маннык мөкү дьаллыгынан хара санааларыгар дуу, идеологиянан дуу сирдэтэн буолбакка, аҥаардас харчыга эрэ ымсыыран, хараҥаран дьарыктаналлар. Ханнык эрэ тэрилтэ “сэкириэтин” интэриниэтинэн уоран ылан баран кини конкуреннарыгар атыылыы сатаан эрэйдэнэрдээҕэр (ону өссө атыылаһыахтара да биллибэт), ити курдук судургу ньыма экэнэмиичэскэй өттүнэн быдан барыстааҕа, эрэллээҕэ сылыктанар.
Бу маннык түөкүннээһин сиэртибэтэ көмпүүтэриттэн сүтэн, сабыллан хаалбыт инфомациятын төнүннэрэр туһугар төһө харчыны төлүөн сөбүн хакер таба таайыан наада: наһаа ыарахан сыананы этэн “килийиэни” сүтэрбэт, полицияны кыттыһыннарбат эбэтэр сыаналаах информацияны аһара кыра сыанаҕа төннөрбөт туһугар. Кылгастык хакер оннугар киирэн көрүөххэ… Билигин хакердар икки ардыларыгар конкуренция аһара улахан буолан, тэрилтэттэн уоруллубут информация ыарахан сыанаҕа атыыланара уустук. Ол кэриэтин информацияны шифрдаан “хатаан” кэбиһэн баран, ону арыйар иһин харчы көрдөөбүт быдан судургу. Хакер бу дьайыы иһин улахан моральнай хааччаҕы көрсүбэт, суобаһа оонньообот. Ол курдук, ким да өлбөт, ким да харчытыттан барытыттан маппат, бэл, кистэлэҥ информация кытта арыллыбат. “Кыһамньытын” иһин харчыны ылан баран, түөкүн ол сабан-хатаан кэбиспит информациятын арыйар. Омос көрдөххө, бу алтыһыы кыттыылаахтара бары сүүйүүлээх хаалар курдуктар.
Этиллибитин курдук, манна сүрүн боппуруос – төлөбүр кээмэйэ. Ким төһөнү төлүөн сөбүн билэр туһугар, хакер сиэртибэтэ тугу үлэлиирин, кистэлэҥ информациялаах буолун сөбүн-суоҕун билиэхтээх. Ол наадатыгар, кини араас сабыылаах уонна аһаҕас информацияларга олоҕуран, “үлэлэһиэн сөптөөх” тэрилтэлэрин аадырыстарын оҥостор.
Кымньыы уонна бирээнньик
Кибер-түөкүннэр бөлөхтөрө Арассыыйа тэрилтэлэрин атаакалыыллар. Сиэртибэни, төлүөхтээх харчытын кээмэйин таһынан, бэйэтин кистэлэҥ информацията арыллан хаалара куттуур. Быһата, “кымньыы” – информация сотуллан эбэтэр арыллан хаалара.
Информация эйгэтигэр куттал суох буолуутун сулууспалара быйылгы 2020 сылга OldGremlin диэн Арассыыйа уонунан улахан бааннарын, бырамыысыланнай уонна медицинскэй тэрилтэлэрин, софту оҥорооччуларын утары саба түһүүлэри оҥорбут хакердар бөлөхтөрүн туһунан иһитиннэрбиттэрэ.
Суруйалларынан, бу бөлөххө нууччалыы тыллаах хакердар киирэллэр. Кинилэр, үгэс курдук, “МиР” диэн дьоҕус үп тэрилтэлэрин Сойууһун, “РБК”, Белоруссияҕа баар “МТЗ” собуот уо.д.а. буолан албаһыран тэрилтэлэргэ “фишинг” суруктары ыыталлар. Кимнээх эрэ ону “киэҥник биллэр тэрилтэттэн кэлбит наадалаах сурук буолуо” диэн, ону арыйаары бэйэлэрин паролларын, логиннарын туһаналлар. Ону кытта, суругу кытта “кэлсибит” буортулаах вирус (холобур, TinyNode) тэрилтэ көмпүүтэригэр киирсэн хаалар.
OldGremlin бөлөх саамай улахан атаакатынан РФ биир биллиилээх мэдиссиинэтин хампаанньатыгар саба түһүүнү ааттыахха сөп. Бу түбэлтэҕэ, хакердар мэдиссиинэ тэрилтэтин хас эмэ сүүһүнэн көмпүүтэрин барытын TinyCryptor шифрдыыр бырагыраама көмөтүнэн харыаран, докумуон куопуйаларын сотторон кэбиспиттэрэ. Ол түмүгэр, тэрилтэ салгыы үлэлиир кыаҕа суох буолан хаалбыта. Бу хара дьайыытын “көннөрөр” туһугар, хакердар бөлөхтөрө 50 тыһ. дуоллар сууманы көрдөөбүтүн билэбит.
Итинник түбэлтэлэргэ олоҕуран, “үлэлиир көмпүүтэрдэри хакердар “туллаҥнатан, бэрэбиэркэлээн” барыахтарын иннинэ, харыстыыр сканеры туруоруммут ордук эбит” диэн санаа үөскүүр.
Сыл бастакы кыбартаалыгар түөкүн ахсаана 25 % эбилиннэ
Beazley страховкалыыр хампаанньа иһитинэрбитинэн, 2019 с. 4-с кыбартаалыгар холоотоххо, 2020 с. 1 кыбартаалыгар кибер-түөкүннээһин көрдөрүүтэ 25 % эбиллибит. Ити сыыппара Beazley Breach Response Services хампаанньа сулууспаларыгар киирбит үҥсүүлэргэ олоҕуран оҥоһуллубут.
2019 с. 4-с кыбартаалыгар холоотоххо, быйылгы сыл 1 кыбартаалыгар кибер-түөкүттэртэн эмсэҕэлээбэтэх салаа диэн суоҕун кэриэтэ. Ордук производство салаата улахан охсууну ылбыт (эбиллии – 156 %).
Урукку өттүгэр хакердар дьыалабыай электроннай суруйсууга күүскэ “орооһор” эбит буоллахтарына, ити эйгэҕэ буруйу оҥоруу 16 % намтаабыт. Ол оннугар, түөкүттэр болҕомтолоро, хоруона хамсыгын туһанан, кибер-түөкүннээһин диэки сыҕарыйбыт.
Интэриниэккэ куттал суох буолуутугар үөрэтэр KnowBe эспиэрдэрэ этэллэринэн, быйыл тэрилтэлэр электроннай почталарыгар COVID-19-ка сыһыаннаах официальнай информация буолан кубулуммут угаайылаах “фишинг” суруктар тиийтэлиир буолбуттар.
Төһө да “түөкүннээһин ордук производство эйгэтигэр элбээтэ” диэбиппит иһин, саамай элбэхтик тургутугу ааһар салааларынан Үп-харчы эргиирэ уонна Доруобуйа харыстабыла буолбуттар. Кибер-түөкүннээһиҥҥэ сыһыаннаах иһитиннэрии хайа быспыт аҥаара кинилэргэ быһаччы сыһыаннаах.
Кибер-түөкүттэр бу билиҥҥи хамсык кэмигэр хоруона вируһуттан аһара дьиксинэр дьону бултаһаллар, вируска сыһыаннаах угаайы информациялары оннук дьон ордук хабымтыа буолаллар. Онуоха эбии, билигин дьон үксэ дьиэтигэр олорон үлэлиир буолан, ИТ-көмүскэл өттүнэн балаһыанньата лаппа мөлтөх. Биллэн турар, киһи дьиэтигэр үлэлиир көмпүүтэрэ, куттала суох буолууну хааччыйыы өттүнэн, тэрилтэ көмпүүтэригэр тиийбэтэ өйдөнөр. Онон, тэрилтэлэр дьиэлэригэр олорон үлэлиир каадырдара ити өттүнэн толору сэбилэниилээх буолалларын хааччыйыахтаахтар.
Кибер-түөкүттэртэн харыстанар сүбэлэр
— Файлгытыгар саарбах соҕус источниктартэн кэлбит информацияны киллэримэҥ
— Электроннай почтаҕытыгар билбэт аадырыскытыттан кэлбит суруктар сигэниилэригэр (ссылкаларыгар) кииримэҥ.
— Бэйэҕит парольгутун уонна тус дааннайгытын кимиэхэ да арыйымаҥ.
— Интэриниэккэ үлэлииргитигэр куттала суох буолуу быраабылаларын тутуһуҥ, намыһах таһымнаах саайтартан, биллибэт источниктартан информацияны хачайдаамаҥ.
Интэриниэккэ бэйэ дааннайдарыгар болҕомтолоох уонна харыстабыллаах сыһыан эһиги хара санаалаах дьонтон көмүскэллээх буоларгытыгар көмөлөһүө. Ону таһынан, түөкүттэртэн көмүскэнэр саамай эрэллээх уонна бэрэбиэркэлэммит ньымаларынан аныгылыы хаачыстыбалаах вируһу утары бырагырааама, бырагырааманы хаааччыйар уонна эпэрээссийэни оҥорор систиэмэ буоларын умнумаҥ.
Хаартыска — stakhanovets.ru