Бу күннэргэ «Бичик» кинигэ кыһатыгар «Саха кэриэйдэрэ – утум тардыыта» диэн кинигэ бэчээттэнэн таҕыста.
edersaas.ru
Кинигэни РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ Валерия Теменхон-Егорова көҕүлээн, хомуйан таһаарда.
Редакционнай сүбэҕэ Мария Габышева, Василина Сон-Ги, Август Егоров үлэлээтилэр.
Кинигэ суолтатын туһунан редакционнай сүбэ чилиэнэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, «Аҕа дойду иннигэр үтүөлэрин иһин» 2-с истиэпэннээх уордьан мэтээлин кавалера, Нам улууһун Бочуоттаах гражданина Мария Габышеваны кытта кэпсэттибит.
Сэрии кэмигэр биир дьиэ кэргэн курдук
– Мария Николаевна, кинигэ саха кэриэйдэрин туһунан кэпсиир ис хоһоонноох эбит дии.
– Кэпсэтиибитин мин Тойон Арыыга хаҥаластар 1941-1945 сылларга оҕуруот үүннэрэн, холхуостаахтары хоргуйан өлөртөн өрүһүйбүт Ким Кын Хо (1870 с. – 1961 с.) диэн кэриэй оҕонньоругар туруорбут пааматынньыктарыттан саҕалыам этэ. Бу Мэҥэ таас эскииһин саха народнай суруйааччыта Павел Харитонов-Ойуку оҥорбут.
«Махталлаах сахалартан кэриэйдэргэ өйдөбүнньүк пааматынньыгы туруоруохха наада» диэн үгүс ахтыыга истэбит-ааҕабыт. Бу мээнэҕэ этиллибэтэх этии. Чахчы, дьон ис дууһатыгар сөҥө сылдьар, өйүгэр-санаатыгар илдьэ сылдьар баҕа санаата. Аҕа дойду Улуу сэриитин аччык-туор сылларыгар кэриэй олохсуйбут сиригэр дьон аччыктааһына тахсыбатаҕа. Кинилэр оҕуруот аһын, хортуоппуйу, хаппыыстаны, турнепыһы үүннэрэн, ууга-хаарга оту-маһы буккуйан, утах уонна хааһы оҥостон сииргэ үөрэппиттэрэ.
Кэриэйдэр олус бэрээдэктээх, сүрэхтээх үлэһит дьон. Хара сарсыардаттан киэһэ хойукка диэри бааһынаттан илиилэрин араарбакка үлэлииллэрэ. Хаһан сынньаналлара, утуйаллара биллибэт этэ.
Сэрии сылларыгар Саха сиригэр араас элбэх омук биир дьиэ кэргэн курдук үлэлээн, кыайыыны ситиспиттэрэ, ыарахаттары туораабыттара. Онно кыттыспыт атын омук дьоно умнуллубаттар, норуот өйдүүр-саныыр, махтанар.
Кинигэни норуот үбүлээн таһаарда
– Кырдьык, Саха сирин улуустарын аайы кэриэй араспаанньалаах дьон үгүс дии. Ол, бука, кэриэйдэр сыдьааннара буоллаҕа.
– Суруналыыс Валерия Теменхон-Егорова бэлиэтииринэн, кэриэйдэр, быһа сабаҕалаан, Саха сиригэр сүрүннээн үс түһүмэҕинэн кэлбиттэр: өрөбөлүүссүйэ иннинэ; Саха сиригэр көмүс көстүөҕүттэн араас сиртэн дьон тоҕуоруһар, ол иһигэр кытай-кэриэй омук; ааспыт үйэ дьалхааннаах 30-с сылларга сэбиэскэй судаарыстыбаҕа Япония өттүттэн куттал суоһаабытыгар «превентивнэй» миэрэлэри ылаллар. Кыраныысса устатын тухары олохсуйан олорбут кэриэйдэри күүс өттүнэн ис территорияларга көһөртөөбүттэрэ. Кытайдары-кэриэйдэри таба туһанар туһунан боппуруос судаарыстыба таһымыгар турбут. Кинилэр курдук улуу үлэһит омугу холкуостарынан тарҕаталаан, аһы-үөлү дэлэтэргэ табыгастааҕа биллибитэ. Бу түгэн дойдубут историятын биир ураты кэрчик кэмин хабар. Ол гынан баран бу туһунан биһиги үчүгэйдик билбэппит. Барыта үһү-тамах курдук. Ким баҕарар төрдүн-ууһун билэргэ кыһанар. Дьэ, ол сыалтан кэриэй омуктан төрүттээхтэр анал түмсүү тэрийдилэр.
Кэриэй омуктан төрүттээх дьон өрөспүүбүлүкэ улууһун аайы үгүс. Ордук Бүлүү өрүс сүнньүнэн тарҕанан олохсуйбуттар. Онон Бүлүүгэ, Ньурбаҕа, Үөһээ Бүлүүгэ, Сунтаарга кэриэй омук сыдьаана үгүс. Киин улуустарга уонна өрөспүүбүлүкэ соҕуруу оройуоннарыгар эмиэ кэриэй омуктан төрүттээх дьон элбэх.
«Саха кэриэйдэрэ – утум тардыыта» диэн кинигэ өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыттан сэрии сылларыгар олохсуйбут-үлэлээбит кэриэйдэр оҕолоро, сиэннэрэ, аймахтара хомуйан ыыппыт ахтыыларыгар олоҕурда. Манна элбэх архыып матырыйаала киирдэ. Кинигэни ахтыыны ыыппыт дьон үбүлээн таһаардылар. Онон норуот кинигэтин быһыытынан сыаналыахха сөп. Ол өссө күндү. Суруналыыс Валерия Теменхон-Егорова: «Ахтыы суруйбут хас биирдии киһи бу үлэҕэ олус эппиэтинэстээхтик, кыһамньылаахтык сыһыаннаста. Дууһатын, сүрэҕин сылааһын сыһыарда. Аҕа дьоннорун иннигэр ытык иэстэрин толорон, хас биирдии ахтыы тыла олус бэркэ чочуллубут, суруйуохха эрэ диэн сыһыан суох», – диэн бэлиэтиир.
Утум салҕанар
– Биллэн турар, кинигэ норуоттар доҕордоһууларын бөҕөргөтөр соруктааҕа чахчы.
– Олохтоох нэһилиэнньэ кэлии кэриэйдэргэ төһө да үчүгэйдик сыһыаннастар, ол дьон мэлдьи кэтэбилгэ-манабылга сылдьаллара. Сотору-сотору бэрэбиэркэ бөҕөтүн ааһаллара. Омук быһыытынан сорох кэриэйдэр, нууччалыы эттэххэ, «люди без гражданства» дэнэр этилэр. Кинилэртэн үгүстэрэ Сталин өлбүтүн эрэ кэннэ гражданство ылбыттара. Саха дьахталларын кэргэн ылан оҕо-уруу төрөтөн, олохторо Саха сиригэр салҕаммыта, силистэрэ-мутуктара манна тэнийбитэ. Мин аҕабынан кэриэй омукпун. Кини гражданствота суох буолан ийэм араспаанньатын ылбыппын.
Кэриэй дьоно олохсуйбут сирдэрин олохтоохторун оҕуруот аһын олордорго үөрэппиттэрэ. Ол да иһин буолуо, араас от аһы астыы үөрэнэн, тыа сирин дьонун аһын рациона биллэ тупсубута.
Утум салҕанар – билигин тыа сиригэр тэпилииссэтэ суох, хортуоппуй олордубат ыалы көрдөөн да булбаккын. Оннооҕор оскуолалар «агрооскуола» статустанан, араас оҕуруот аһын, хортуоппуй бары суордун үүннэрэр буоллулар. Ону атыылаан, үп киллэрэллэр, итии аһылыкка тутталлар.
… Кэпсэтиибитин сэһэргэһээччим Мария Габышева: «Кэриэй омук дьоно биһиги олохпутугар оҥорбут үтүөлэрэ умнуллуо суохтаах. Кинилэр Улуу Кыайыыны олохтоох сахалары кытта тэҥҥэ уһансыбыттара. Олорбут-үлэлээбит сирдэригэр ити хаҥаластар курдук бэлиэлэри, пааматынньыктары тутар, матырыйааллары хомуйан, мусуойдарга үйэтитэр кэм кэллэ», – диэн бэлиэтээтэ.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Cаха сирэ» хаһыат, edersaas.ru