Былыр Саха сиригэр төбөтүттэн атаҕар диэри бар түү, саһаан үрдүктээх, гориллаҕа майгынныыр кыыллар дуу, дьиикэй дьон дуу олоро сылдьыбыттарын туһунан номохторго кэпсэнэр. Кинилэри сучунаа, чучунаа, сээдьэк эбэтэр мүнэн диэн ааттыыллар.
Чучунаа туһунан Вениамин Миронов (“Чучунаа уонна Алаа Моҕус “), Семен Попов (“Хайа иччитэ”), Николай Слепцов — Абыйчанин (“Чучунаа уонна Суланньа”) уо.д.а. суруйааччылар кэрэхсэбиллээх айымньылары суруйбуттара.
Чучунааҕа атылыы харамайдар аан дойду араас муннуктарыгар бэйэлэрин суолларын хаалларбыттар: Капкааска — алмасты, Тибеккэ – йети, Хотугу Эмиэрикэҕэ – бигфут, Гималайга – каҥми, Кытайга – йерен, тоҥустарга — мүлэн о.д.а.
Чучунаа Арассыыйаҕа “снежный человек” диэн аатынан биллэр. Бу харамайдар бары майгыннаһаллар. Кинилэр икки атахтаах дэбигис үктэммэт түҥ тыаларыгар, хайаларыгар ордууланаллар. Булчуттар, туристар, айанньыттар, чинчийээччилэр, сороҕор, кинилэр хаалларбыт суолларын көрөллөрө үһү: онтулара киһи тилэҕиттэн балтараа-икки төгүл улахан буолар диэн сөҕөн суруйаллар.
Урут, сүүстэн тахса сыллааҕыта, маннык харамайдары Саха сирин хайалаах түбэлэригэр биирдэ эмэтэ көрөллөрө үһү.
Таайыллыбатах таабырын буолбут кыыл туоҕуй? Чучунаа диэн примат дуо?
Рен-ТВ телеканал ыытааччыта, криптозоолог И.Шишков этэринэн, ити харамайдар неандерталецтар, ол эбэтэр, киһи-аймах салаатын бэрэстэбиитэллэрэ эбиттэр. Билигин тамты эстибиттэр.
Былыр, тыһыынчанан сыллар анарааларыгар, сорох неандерталецтар хомо сапиенстары кытта уруурҕаҺан, “сорох аныгы дьоҥҥо ол былыргы киһи генэ көстөр”,— дииллэр эбит генетиктэр.
Урукку дьыллар уорҕаларыттан тиийэн кэлбит үһүйээннэргэ кэпсэнэринэн, чучунаа ордук хоту улуустарга – хайалаах сирдэргэ — баар буола сылдьыбыт. Киһи мээнэ тиийбэт сиригэр – хайа хаспаҕар ордууланара үһү.
Кыыл диэҕи кыылтан атын: кэлин атаҕар тура сылдьар, туттар, бултуур тэриллээх, эмиэ да тирии таҥастаах. Ол эрээри, киһи диэҕи киһи буолбатах курдук: саҥарбат, дьиэ-уот туттубат.
Атын омуктарга баар йети, бигфут курдук “аймахтарынааҕар” хоту сир дьикти харамайа киһиэхэ ордук маарынныыр курдук: чучунаа олорор хаспаҕар сылдьыбыт булчуттар кутаа оттулла сылдьыбыт онно баарын кэпсииллэрэ. Ол аата, чучунаа уоту билэр эбит. Бултаабыт кыылын этин боролутан, үтэн сиир буолуон сөп. Ону таһынан, хаспаҕын сылыттан эрдэҕэ.
Кини түүтэ убаҕас, онон тымныыттан харыстанаары улахан кыылы: эһэни эбэтэр тайаҕы бултаан баран, тириитин инчэҕэйдии кэтэн кэбиһэрэ үһү. Ол тирии хатарыгар кини этигэр ыбылы сыстан хаалар эбит. Хамсанарга табыгастаах буоллун диэн, тоҥолоҕун уонна тобугун диэки таас быһаҕынан быһа сотон, хайаҕастыыра үһү. Эдэр чучунаа улаатан, кэппит тириитэ тардан, кыччаан истэҕин аайы, эбэтэр, тириитэ эргэрдэҕинэ, элэйдэҕинэ, сылааһы тутара мөлтөөбүтүн кэннэ, саралаан ылара уустук эбит. Ол иһин сайын ууга киирэн сиигирдэн баран, хоҥуннаран эбэтэр этэ хааннырыар диэри кырыылаах тааһынан кыһыйан ылар үһү.
Бултууругар кыыллары кыра, сымыыт саҕа эрээри, хаптаҕай тааһынан быһыта быраҕаттаан өлөрөр. Быраҕара олус күүстээх, тааһа иһиирэр курдук ыйылаан көтөр эбит. Чучунаа кыра титириги тосту көтөн ааһар таас “буулдьатыттан” алтыһан ааспыт, көрбүт дьон олус саллара, куттанара үһү. Бэрт кыратыттан тааһынан тамныы үөрэнэн, холун былчыҥнара олус сайдыбыт буолаллар эбит. Илиитигэр олус күүстээх буолан, сутуругунан чабырҕайга охсон аарыма хардаҥ эһэни тыла суох ыытар диэн буолар.
Тиит үөһэ лабаатыгар чолойон олорор харадьыгы (харадьык — дьааҥылыы улар) 20-чэ хаамыыттан биир быраҕыынан суулларарын сөҕөн кэпсээбиттэрэ номоххо хаалбыт. Оннооҕор чубуку курдук сэрэх кыылы, хайаҕа сылдьар ыллыгар манаан, тоһуйан туран, чопчу сүүскэ түһэрэн охтороро үһү.
Сороҕор тимир үҥүүлээх, быһахтаах, бэл, оноҕостоох ох саалаах буолар диэн кэпсэнэр. Булчуту дьууктаан баран, ол тэриллэрин ылар буолуон сөп.
Чучунаа саһаан үрдүктээх, кэтит сарыннаах, буур тайаҕы атаҕынан сырсан ситэр быһый, эһэни кытта кыһыл илиитинэн хапсан кыайар хара күүстээх диэн ойууланар. Бэл, үөр бөрө кини обургуттан куттанан, ыырыгар чугаһаабаттара үһү.
“Көтөрү, кыылы улахан эрэйэ суох бултуур улуу-дьаалы буолан, аччыктыыр диэни соччо билбэт буолуохтаах”, — диэн 78 саастаах Иван Горохов кэпсээбитин 1931 сыллаахха Дьааҥыга этнографическай экспедицияҕа сылдьыбыт В. Е. Емельянов суруйбут.
Булдун үксүгэр сиикэйдии, тырыта тыытан сиир. Отону, луугу үргээн хайа хаспаҕар, ордууланар сиригэр уурунар. Тэллэйи синньигэс лабааҕа тиһэн хатаран, кыһын сииригэр хаһаанар.
Киһини көрдөҕүнэ, моһуоктаары гыннаҕына, иһиирэн чыскырытар. Баттаҕа, бытыга наһаа уһаатаҕына, бириитибэ курдук сытыы кырыылаах тааһынан кэрчийэн быһар. Сирэйэ киһиэхэ майгынныыр эрээри, салгын сиэн олус хараарбыт буолара үһү.
Олохтоох омуктар кини туһунан бэркэ билэллэр эрээри, “хайа иччитэ” диэн ааттыыллар, ытыктыыллар, сибээстэһиэхтэрин, алтыспыттарын кэпсиэхтэрин баҕарбаттар. Урут, өлөрдөхтөрүнэ да, аньыырҕаан, кимиэхэ да кэпсээбэккэ, харайан кэбиһэллэрэ үһү.
Биир номоххо чучунаа табалаах көс ыалтан кыыстарын уоран барбытын туһунан кэпсэнэр. Кыыс дьоно аймахтарын ыҥыран, чучунааны көрдүү барбыттар. “Кыыспытын сиэтэҕэ буолуо. Саатар, кырамтатын булан, киһилии харайыахпыт”, — дии санаабыттар. Чучунаа да, кыыстара да көстүбэтэх. Эһиилигэр кыыс аҕата ыраах хайаҕа чубукуну сырса сылдьан, хайа хаспаҕын — чучунаа ордуутун — булбут. Онно кыыһа баар, хат эбит. Аҕата: “Эйигин уорбут харамайы манна тоһуйан аахсыам”. — диэбит. Кыыс “кинини өлөрүмэ да, өлөрүмэ!”— диэн көрдөспүт. Чучунаа кэлбит. Кыыс аҕата ытан кэбиспит. Кыыһын хайаттан илдьэ кэлбит. Кыыс кэмэ кэлбитигэр оҕоломмут. Онто саннын хаптаҕайдарыгар икки-үс илии кугас түүлээх эбит. Оҕону 3 сааһыгар Һээдьэк (Дьиикэй Киһи) диэн ааттаабыттар. Киһиттэн улахан уратыта суох эбит. Арай олус бөдөҥ, күүстээх, кыанар уолан буолбут. Ол оҕо улаатан, туспа баран ыал буолбут. Һээдьэк аҕа ууһун төрүттээбит. Олор сыдьааннарын Седековтар (Седяковтар) диэн кэриим аҕабыта сурукка киллэрбит. Ол дьон ааттарыттан кыбыстар, өһүргэнэр эбиттэрэ үһү. Онон, тугунан эмэ сылтахтанан, атын араспаанньаны ылынар буолбуттар. Хойут саһаан үрдүктээх, суон харылаах, хара бараан сирэйдээх, ураты күүстээх киһини көрдөхтөрүнэ, иһиттэхтэринэ дьон “ээ, били «кимнээх” удьуордара буоллаҕа» диэн кэпсэтэллэр эбит.
Биир түбэлтэ, устуоруйа кээмэйинэн, адьас соторутааҕыта, икки сүүсчэкэ сыллааҕыта, Уус Маайа тыатыгар буолбут. Хайа быыһынан айаннаан иһэр аттаах дьоҥҥо чучунаа тахсан кэлбит. Айанньыттар, сааларын ылан, ытан кэбиспиттэр. Тириитин сүлэн, маска тиирбиттэр. Буулдьалар суоллара көстөрө үһү. Аттар чучунаа сытыттан сиргэнэн, холоруктуу сылдьалларын иһин, ол сиртэн түргэнник хоҥнубуттар. Чучунаа тириилээх сир Мүнэн Аартыга диэн ааттаммыт. Хас эмэ сыл ол тирии маска ыйанан турбута дииллэр. Билиҥҥи кэмҥэ оннук экспонат көстүбүтэ эбитэ буоллар, антропологтар, генетиктэр туох кыылын (дьиикэй киһитин) чопчу быһаарыа этилэр.
1990-ус сыллар бүтүүлэригэр Ньурбаҕа Марха өрүс уҥа кытылын тыатыгар (Маалыкай бөһүөлэгин утары) хайаҕа отоннуу сылдьар Тимофей Павлов, Петр Степанов диэн оскуола саастаах оҕолор түүлээх, икки кэлин атаҕынан хаама сылдьар харамайы көрбүттэр. Сирэйэ киһиэхэ майгынныыр эбит. Отоннуу сылдьар дьахталларга эппиттэр. Ону “чучунаа буолуо” диэн сэрэйбиттэр. Тугу көрбүттэрэ биллибэккэ хаалбыта эрээри, ол сыл улуус дьоно уолаттар чучунааны дуу, бар түү буолбут сирэйдээх (бытыктаах) киһини көрбүттэрин дуу таайа сатаабыттара.
Чучунаа туһунан номох үгүс. Кини таайыллыбатах таабырын буолан, былыт саппыт былыргытын быыһын кэтэҕэр быралыйа сүттэҕэ.