Сэтинньи. Дьокуускай куорат хаарынан бүрүллэн, тымныы салгын сирэйгэ саба охсор кэмэ. Күн сырдыга кылгаан, халлаан эрдэ хараҥарар, куорат уотунан-күөһүнэн сандаарар. Мин, үлэбин бүтэрэн, сылайбыт-элэйбит санаалаах, дьиэм диэки айаннаан иһэбин. Таһырдьа тохтобулга туран дьыбардаах тымныыга тоҥон, хата, кэлбит оптуобуспар ойон киирэн, сылаас салгыҥҥа ирэн, дуоһуйа тыынным.
Оптуобус иһэ – толору дьон. Эдэриттэн кырдьаҕаһыгар тиийэ араас киһи мустубут. Ким эрэ төлөпүөнүн одуулуур, ким эрэ муусука истэр, сорохтор бэйэ-бэйэлэрин кытта кэпсэтэллэр. Бары бэйэлэрин түбүктэригэр, санааларыгар ылларан айаннаан иһэллэр. Ити – куорат олоҕун күннээҕи көстүүтэ, мөлүйүөнүнэн түгэннэртэн биирдэстэрэ.
Мин, уопуттаах айанньыт быһыытынан, оптуобус ортотугар, тутаахтан тутуһан, миэстэ буллум. Олорор сир суох. Хата, дьон бөҕө буолан, оптуобус иһэ итии. Түннүгүнэн таһырдьаны одуулуубун: уоттар устан ааһаллар, массыыналар сырыылара, дьон ханна эрэ ыксыыр-тиэтэйэр — барыта биир улахан, тыыннаах организм курдук.
Оптуобус тохтобул аайы тохтоон, сорох дьону таһааран, саҥа дьону киллэрэн, айанын салгыыр. Дьон хамсааһына, үтэн-анньан ааһыыта – күн ахсын хатыланар быһыы. Атыбынан инники аан диэки бырайыаһы төлөөрү уонна тахсаары хас да киһи сыҕарыйан ааста. Мин, кинилэргэ миэстэ биэрээри, кыратык туораан, хамсанан биэрэбин.
Оннук турар кэммэр, кэннибиттэн ким эрэ күүскэ үтэйэр, анньар, кыыһырбыттыы ардыгар охсор да курдук. Арай, биир эдэр киһи, аан диэки сыҕарыйаары дьону кэннигэр үтэйэн сыҕарыппыт. Ол быыһыгар мин эмиэ үтэйиллэн, тутуһан турар илиибин ыһыктан, инним диэки охто сыстым. Бэйэм да билбэппинэн, инним диэки охтоору, аттыбар олорор киһи санныгар илиибинэн өйөнө түстүм. Биир сөкүүндэ иһинээҕи, букатын алҕас хамсаныы… Мин тутатына илиибинэн тардыстан туран, ол киһиттэн арахсан, бэйэбин буруйдаах курдук сананан, «бырастыы гын» диэн иһим түгэҕэр этэн кэбистим.
Ол эрээри, тыл таһаараатым кытта, олорор киһим сытыытык эргиллэ биэрдэ. Кини хараҕа – кыыһырбыт, сөбүлээбэтэх, сиргэммиттии көрүүлээх этэ. Мин өйдөөбөккө да хааллым. Хайдах да куһаҕан санаата суох, алҕас таарыйбыт киһиэхэ тоҕо маннык быһыыланыахха сөбүй? Кини өйдүө дии санаабытым,атынынан эргиллибэтэ дуо. Кини миигин төттөрү анньан кэбистэ. Күүскэ буолбатах, охторбото. Ол эрээри, ити хамсаныыта соруйан оҥоһуллубута, кыйахаммытын, кыыһырбытын көрдөрөр ньымата этэ. Мин уолуйан, саҥата суох турдум. Бастаан өһүргэнэр, кыыһырар санаа киирэ сыста. Хайдах, мин алҕас таарыйбытым иһин, кини миигин соруйан анньар?! Дьонунан туолбут оптуобуска бары биир тэҥ бырааптаах айаннаан иһэр кэммитигэр, туох быһыытай?
— Айака, онто да суох кыһалҕа элбэх, — диэбиттии, кинини кытта этиспэккэ, хараҕын хайа тарда сатаабакка, туора туттан кэбистим. Ол эрээри, санаам барыта ол түгэҥҥэ хатанан хаалла. Дьиэбэр тиийиэхпэр диэри төбөбүттэн тахсыбата.
Санаабар биир ыйытыы эргийэр: итинник быһыыланыы – сөптөөх дуо?
Мин өйдүүбүн, хас биирдии киһи бэйэтэ тус миэстэлээх, «личное пространство» диэннээх буолуон баҕарар. Ол – харыстанар эйгэтэ, ким да алдьатыа суохтаах кыраныыссата. Итинник туругу мин ытыктыыбын. Соҕотохтуу сылдьан, эбэтэр кураанах сиргэ, ким эрэ кэлэн аттыбар чугас турдаҕына, ким да сөбүлүө суоҕа чахчы.
Ол эрээри уопсастыбаннай тырааныспар – киһи бас билэр сирэ буолбатах. Дьон бииргэ айанныыр эйгэтэ, манна бары биир усулуобуйаҕа. Оптуобус дьонунан туоллаҕына, хам тэпсии, үтэн-анньан ааһыы, алҕас таарыйсыы баар көстүү. Мантан хайдах да куотар кыах суох. Ол суруллубатах быраабыла. Манна киирбит киһи ол усулуобуйаны ылынан киирэр. Хайдах да гынан, атын киһини таарыйбакка сылдьар кыаллыбат.
Оттон ол киһи тоҕо итинник быһыыланна?
Баҕар, кини күнэ табыллыбатаҕа буолуо. Үлэтигэр мөҕүллүбүтэ, дьиэтигэр этиспитэ, эбэтэр харчыта суох хаалбыта буолуо. Кини иһигэр мунньуллубут кыыһыыта-абата, бу алҕас таарыйыыттан сылтаан, таска тахсыбыта буолуо.
Эбэтэр, кини бэйэтин айылҕатынан кыыһырымтаҕай, дьону сөбүлээбэт, туора тутар киһи буолуо. Арааһа, кини санаатыгар, маннык быһыы тус эйгэтигэр саба үтэн киирии курдук көстөрө буолуо. Баҕар, киниэхэ ханнык эрэ ыарыы баара дуу – оччоҕо кинини өйдүөххэ сөп. Ол эрээри, оннук да буоллаҕына, атын киһиэхэ кыыһырбыккын көрдөрөрө сиэрэ суох майгы.
Саамай сөптөөх быһаарыы, мин санаабар, атын. Ким да таарыйарын, анньарын-үтэрин тулуйбат буоллаҕына, мындыр өй быһыытынан, таксыынан сылдьара ордук буолуо этэ буоллаҕа. Онно кини соҕотоҕун, ким да мэһэйдээбэккэ, айанныа этэ. Толору дьонноох оптуобуска киирэн, бэйэтин тус миэстэтин ирдиирэ – киһи өйүгэр баппат быһыы. Ити эмиэ киинэ тыйаатырыгар киирэн баран, тоҕо дьон аттыбар олорор, тоҕо кинилэр попкорн сииллэр диэн кыыһырар кэриэтэ.
Итинник түгэн миэхэ аныгы куорат олоҕун туһунан элбэх санааны сахта. Биһиги, куорат олохтоохторо, күн аайы сүүһүнэн, тыһыынчанан атын дьону кытта алтыһабыт — маҕаһыыҥҥа, уулуссаҕа, оптуобуска. Биир эйгэҕэ олорор курдукпут. Ол эрээри, хас биирдиибит туспа аан дойду. Бэйэбит санаабытыгар, түбүкпүтүгэр, кыһалҕабытыгар хатанан сылдьабыт. Аттыбытыгар турар киһи тугу саныырын, туга ыалдьарын, туохтан үөрэрин-хомойорун биһиги билбэппит.
Ол иһин, арааһа, бэйэ-бэйэҕэ тулуйумтуо буолуу, киһини өйдүү сатааһын – куорат олоҕор тыыннаах хаалар биир сүрүн усулуобуйа. Ким эрэ алҕас үктээтэҕинэ – бырастыы гыныахха. Ким эрэ таарыйдаҕына – өйдүөххэ, ол соруйан оҥорботоҕо буолуо. Хас биирдии кыра түгэнтэн кыыһыран, өһүргэнэн истэххэ, киһи ньиэрбэтэ тулуйуо суоҕа. Олохпут бүтүннүүтэ кыыһырыы-абарыы аргыстаныа.
Мин ол киһини буруйдуубун дуо? Билбэтим. Бастаан, чахчы, кыһыйбытым. Онтон, кэлин, аһынар санаа киирбитэ. Киһи үөрэн-көтөн, олоҕуттан дуоһуйа сылдьар буоллаҕына, маннык кыра түгэнтэн кыыһырыа, атын киһиэхэ куһаҕаны оҥоруо суоҕа. Кини иһигэр ханнык эрэ улахан ыар санааны сүгэ сылдьара буолуо. Ол ыарахан туруга кинини дьоҥҥо эйэтэ суох, кыыһырымтаҕай оҥорор. Кини, баҕар, бэйэтэ да өйдөөбөтүнэн, ити быһыытынан көмө көрдүүрэ, «миэхэ куһаҕан» диэн этиэн-тыыныан баҕардаҕа буолуо дуу…
Оптуобус салгыы айанныыр, кыыһырбыт киһим бэйэтин тохтобулугар тахсан барда. Мин кинини кэнниттэн одуулаан эрэ хааллым. Хатыҥыр, орто саастаах, сааһыран эрэр, хара кууркалаах эр киһи. Уулуссаҕа тахсан, дьон сүүрүгэр сууланан, сүтэн хаалла. Кини миигин көрбөтө даҕаны. Баҕар, ити түгэни өйдөөбөтө да буолуо. Киниэхэ – күннээҕи олох биир кэрчигэ эрэ. Оттон мин санаабар, ити кылгас түгэн өр кэмҥэ хатанан хаалла…
Оптуобус айанныыр. Дьон киирэр-тахсар. Аттыбар атын киһи кэлэн турда. Мин, аны сэрэнэн, кими да таарыйбаттыы илиибиэр ыйанан турабын. Бэйэм тус миэстэм уонна атын дьон тус миэстэтин икки ардыгар баар көстүбэт кыраныыссаны тутуһарга дьулуһабын.
Дьиэбэр тиийэн, сылаас чэй иһэ олорон, эмиэ ити түгэни ырыҥалаан көрөбүн. Оптуобуска тахсыбыт кыра түгэн – улахан олох кыра кэрчигэ. Манна барыта баар: бэйэбин үрдүктүк тутуу, атыны өйдөөбөт буолуу, тулуйумтуота суох буолуу, мунньуллубут истириэс, уонна, дьэ, киһилии сыһыан.
Ол эрээри, мин ол киһи курдук буолуохпун баҕарбаппын. Мин ким эрэ алҕас таарыйдахпына, кыыһырыам да, анньыһыам да суоҕа. Мин өйдүөм, мичээрдиэм, «барыта үчүгэй» диэн бэлиэ биэриэм. Тоҕо диэтэххэ, куорат ыгыма, түргэн тэтимнээх олоҕор, биһиги бэйэ-бэйэбитигэр кыратык да буоллар сылааһы, эйэни бэлэхтээтэхпитинэ эрэ, олохпут чэпчиэ, сырдыа.
Хас биирдии киһи – туспа аан дойду. Ол аан дойдулары бииргэ эйэлээхтик олорорго үөрэтэр – биһиги үйэбит сүрүн соруга буолуо. Мин бүгүн оптуобуска ити сорук төһө ыараханын, ол эрээри төһө наадалааҕын өссө төгүл өйдөөтүм. Ол иһин, мин киниэхэ кыыһырбаппын. Хата, кини олоҕор барыта этэҥҥэ буоллун, кыыһырара-абарара аччаатын диэн баҕарабын. Оччоҕо, баҕар, сарсын кини алҕас таарыйбыт атын киһиэхэ мичээрдиэ…