Марианна сиэркилэ иннигэр хамсаабакка турда. Хас сарсыарда аайы хатыланар биир кэм сиэр-туом. Бу кини эйэлэспэт өстөөҕө, кырдьыгы эрэ этэр сүбэһитэ. Сиэркилэ хаһан да сымыйалаабат. Ол иһин Сардаана кинини сирэр да, арахпат. Бэҕэһээ суох этилэр дии санаабыт саҥа мырчыстыылара харахтарын тула, уос кытыытыгар баар буола охсубуттар. Итиччэ түргэнник? Хайдах?
«Эмиэ биир түүн иһигэр кырдьан хаалбыппын», — диэн ботугураата кини.
Хаһан эрэ бу сиэркилэттэн киниэхэ күлүмнүүр, ис-иһиттэн сырдыгынан тыгар дьүһүннээх, уоттаах харахтаах эдэркээн дьахтар көрөрө. «Нэһилиэк саамай кэрэ дьахтара — Далбар Хотуна», — диэн урут хаһыаттарга суруйаллара. Оччолорго кини уулуссаҕа таҕыстаҕына, дьон бары эргиллэн көрөр буолаллара. Ол саҕана, Марианна бэйэтин кэрэтиттэн, эдэриттэн, дьон сөҕүүтүттэн-махтайыытыттан күүс-уох ылара. Ол кини салгына, аһылыга этэ…
Оттон билигин? Билигин кини – Марианна Петровна. Дьокуускай куорат биир кырдьаҕас оскуолатын завуһа. Кинини ытыктыыллар, ол гынан баран уруккулуу сөҕө-махтайа көрбөттөр. Оҕолор «Здравствуйте, Марианна Петровна» дииллэр, оттон эдэр учууталлар сүбэ-ама ылаллар. Ол эрээри, ким даҕаны кини мичээриттэн сүрэҕэ тохтообот, ким даҕаны кини хараҕын уотуттан ууллубат. Кини билигин ытыктанар күндү үлэһит эрэ курдук аатырар.
«Кырдьыы диэн ыарыы. Сыстыганнаах, эмтэммэт ыарыы», — дии саныыра кини. Бу санаа кини мэйиитигэр уйаламмыта хас да сыл буолла. Бастаан кыратык санаан ааһар буоллаҕына, билигин мэйиитин бүтүннүүтүн баһылаан, атын санааҕа миэстэ да хаалларбат буолбута.
Соторутааҕыта биир түбэлтэ бу санаатын өссө күүһүрдүбүтэ. Маҕаһыыҥҥа уочаракка турар. Иннигэр икки эдэркээн кыыс күлсэ-салса, тугу эрэ төлөпүөҥҥэ көрө-көрө кэпсэтэллэр. Биирдэстэрэ, кэннинэн эргиллэ түһэн, Марианнаны алҕас күүскэ үтэйдэ. Марианна «ой» диэн саҥа аллайда. Кыыс эргиллэ биэрээт, аахайбатахтыы эттэ: «Оо, простите, бабушка». «Бабушка».
Бу тыл Сардаана сүрэҕин быһаҕынан анньыбыт курдук буолла. «Бабушка»… Кини өссө сиэннэрэ да суох. Оттон бу туох да сиэрэ суох, олоххо саҥа үктэммит оҕо кинини, Марианнаны, «бабушка» диэн ааттаата! Кини итиччэ кырдьаҕас буолан көстөр дуо?
Дьиэтигэр хайдах кэлбитин өйдөөбөт. Сиэркилэ иннигэр кэлэн турда уонна дьүһүнүн кынчарыйан көрдө. Сирэйэ кубарыйбыт, харахтара иһирдьэ киирбит курдуктар, сэниэтэ эстибит көрүҥнээх. Маҥхайбыт баттаҕын кырааскалыы сатыыра да, төбөтүн оройугар, чэчэгэйин таһыгар үрүҥ көмүс утахтар син биир быган көстөллөр. «Кырдьык, эбээҕэ майгынныыр эбиппин», — диэн ытыы-ытыы ботугураабыта.
Ол киэһэ кини олоҕор саамай ыар санаалар киирбиттэрэ. Кырдьан, мөлтөөн, ким да наадыйбат буолан, дьон аһынардыы көрүүтүн тулуйан олоруохтааҕар… өлөн хаалбыт ордук буолбатах дуо? Өлүү диэн, баҕар, бу сиэри-туому тумнуу, кэхтии-эстии муҥуттан босхолонуу буолуо. Кырдьыы диэн уһун, сылаалаах, ыарыылаах өлүү. Оттон дьиҥнээх өлүү – биир түгэн. Түргэн уонна чэпчэки.
Ити курдук санааларыгар баттатан, Марианна дьонтон тэйэр, туора турар буолбута. Үлэтигэр эрэ баран кэлэр, дьиэтигэр хатанан олорор. Дьүөгэлэрэ төлөпүөннээн, ханна эрэ ыҥырдахтарына, «үлэ элбэх», «сылайдым» диэн сылтах булар. Дьиҥэ, кини дьүөгэлэрин эмиэ көрүөн баҕарбат. Кинилэр эмиэ кырдьан эрэллэр. Биирдэстэрин сирэйэ өссө дириҥник мырчыстыбыт иккиһэ баттаҕа кылбаа маҥан эбиллибит. Кинилэри көрөн, Марианна бэйэтин кырдьыытын көрөр курдуга.
Биир үтүө күн, сааскы чаҕылхай күн сандаарбытыгар, кини эргэ дьүөгэтэ Айта дьиэтигэр тиийэн кэллэ. Айта кини курдук санааҕа ылларар киһи буолбатах. Мэлдьи күлэ-үөрэ сылдьар, дьоҥҥо-сэргэҕэ чугас.
— Марианна, туох буоллуҥ? Хас нэдиэлэ дьиэҕэр хатанан олордуҥ? Тур, таҥын! Бүгүн «Уран тарбахтар» диэн быыстапка-дьаарбаҥка үлэлиир. Онно барыахха. Норуот мустубут, кэрэни-сырдыгы көрүөххэ, — диэн Айта киирээт соруйда.
— Барбаппын!, — диэтэ Марианна хап-сабар. – Онно тугу көрүөхпүнүй? Кырдьаҕастар мустубут сирдэригэр.
— Эс, тугу этэҕин! Онно кырдьаҕастар эрэ буолуо дуо? Эдэрдэр да элбэхтэр. Сахабыт дьонун уран оҥоһуктарын көрөн киһи дуоһуйар. Тур, тур, мин эйигин туруораары кэллим! – Айта хос иһигэр киирэн, Марианна ыскаабын арыйан таҥас көрдүү турда.
Марианна, төһө да баҕарбатаҕын иһин, дьүөгэтин күүһүгэр бас бэриннэ. Хайдах эрэ киниэхэ наадалаах курдук буолан, санаата өссө өрө көтөҕүллүбүт курдук буолла. Быыстапка буолар сиригэр дьон-сэргэ бөҕөтө. Муусука тыаһыыр, дьон күлсэр-саҥарсар, сахалыы таҥастаах Далбар хотуттар хаамсаллар. Марианна бастаан кыбыстыбыт курдук туттан, дьонтон хаххаланан, Айта кэннигэр саһан хаамта.
Кинилэр араас оҥоһуктары кэрийэ көрдүлэр. Мастан кыһыллыбыт кыраһыабай иһиттэр-хомуостар, сиэлтэн өрүллүбүт олбохтор, үрүҥ көмүс киэргэллэр, түүлээхтэн тигиллибит бэргэһэлэр… Дьон барыта хайгыы-астына кэпсэтэр. Марианна эмиэ билбэтинэн санаата көтөҕүллэн, бу оҥоһуктары одуулуур буолла.
Ол сылдьан, биир муннукка, кинилэр дьикти хартыынаны көрдүлэр. Олох кырдьаҕас, баттаҕа бүтүннүү мап-маҥан, сирэйэ дириҥник мырчыстыбыт эмээхсин кыракый олоппоско олорор. Оттон кини тула – эдэр оҕолор, устудьуоннар, суруналыыстар мустубуттар. Бары кини илиитин одуулууллар.
Марианна чугаһаан көрдө. Эмээхсин илиилэрэ… Оо, дьэ. Сирэйэ мырчыстыбыт, хас биирдии сүһүөҕэ бөлтөйбүт, тымырдара тахсыбыт. Ол эрээри, бу илиилэр… кинилэр тыыннаахтар. Кинилэр үлэлииллэр. Эмээхсин чап-чараас, сэлии уҥуоҕуттан тугу эрэ кыһан оҥорор. Илиилэрэ хайдах эрэ бэйэлэрэ туспа олохтоох курдуктар: биирдэ түргэнник, биирдэ бытааннык, олус итэҕэтиилээхтик хамсаналлар. Биир микрофоннаах эдэркээн кыыс, арааһа суруналыыс быһыылаах, ыйытта:
— Уйгулаана Николаевна, бука диэн этиҥ эрэ. Хараҕыҥ мөлтөөбөт дуо? Илиилэриҥ сылайбаттар дуо? Бу иччэ кыра, нарын үлэни бачча сааскар диэри хайдах кыһаҕын?
Марианна бу ыйытыыттан иһигэр кыыһырда. «Хайдах маннык ытыктабыла суох буолуохха сөбүй?» — дии санаата.
Оттон эмээхсин, Уйгулаана, үлэлээн бүппэккэ эрэ, наҕыллык, сып-сылаас куолаһынан хоруйдаата:
— Оҕом сыыһа, харах мөлтүүр, илии сылайар. Ол кырдьык. Ол гынан баран, дууһа кырдьыбат. Бу мин илиим мырчыстыбыта, — диэтэ сааһырбыт дьахтар үлэтиттэн арахсан, илиитин өрө уунна, — бу сурук-бичик. Хас биирдии сурааһын – кэпсээн. Бу – бастакы сиэммин төрөөбүт үөрүүтэ. Бу – оҕонньорум олохтон барбыт аһыыта. Бу – бастакы улахан үлэм ситиһиитин дьоло. Мин илиилэрим кырдьан эрэр буолбатахтар, кинилэр муударай буолан эрэллэр. Эдэр саас сүүрүк курдук — олус түргэн. Оттон көмүс саас – суолу билэр, итэҕэтиилээх. Мин уҥуоҕу кыспаппын, мин уҥуохха олоҕу угабын.
Эмээхсин мичээрдээтэ. Ол мичээргэ кыбыстыы, санаарҕааһын кыыма да суоҕа. Киэн туттуу, олох муудараһа, эйэ-дэм баара.
Марианна туран хаалла. Хайдах эрэ мэйиитигэр чаҕылҕан сандааран ааспыт курдук буолла. Уйгулаана эмээхсин тыллара кини сүрэҕин-быарын нөҥүө киирэн иҥэн хааллылар. «Дууһа кырдьыбат… Илиилэр муударай буолаллар…»
Кини эмээхсини саҥалыы көрдө. Кырдьаҕас, мөлтөх дьахтары буолбатах, улуу, күүстээх, ис туругунан баай киһини. Кини кырдьаҕас илиилэрэ – кэхтии бэлиэтэ буолбатах, бу олох каартата. Кини үрүҥ баттаҕа – сааһырыы бэлиэтэ буолбатах,сааскы муус курдук чараас муударас хоруоната. Уйгулаана эмээхсин бэйэтин сааһыттан кыбыстыбат, кининэн киэн туттар. Тоҕо диэтэххэ кини сааһа – кини баайа, кини күүһэ. Киниэхэ дьон кэрэ дьүһүнүн иһин буолбакка, кини муударайын, талаанын иһин тардыһар.
Марианна эмискэ бэйэтин олоҕун атын хараҕынан көрдө. Кини эмиэ завуч эрэ буолбатах. Кини – уонтан тахса сыл дьоҥҥо-сэргэҕэ тылын тиэрдибит, кэпсээбит, үөрэппит киһи. Кини илиитэ уҥуоҕу кыспатар да, тылынан ойуулуу-дьүһүннүү, дьон сүрэҕин таарыйар кыахтаах. Кини оскуолаҕа үлэлээбит сыллара, үөрэппит оҕолорун ситиһиилэрэ, олох араас эриирдэрин-мускуурдарын ааспыт бэлиэтэ.
Дьиэтигэр хайдах тиийбитин эмиэ өйдөөбөтө. Бу сырыыга үөрүүттэн, санаата көтөҕүллүбүтүттэн. Дьиэтигэр киирээт, эмиэ сиэркилэ иннигэр кэлэн турда.
Бу сырыыга кини сирэйэ долгуппат. Кини бэйэтин харахтарын дириҥник көрдө. Олохтон сылайбыт, санаарҕаабыт көрүү сүппүт. Онно уот баар буолбут. Урукку, эдэр сааһын уотун курдук буолбатах. Бу атын уот. Наҕыл, дириҥ, бэйэтигэр эрэллээх уот.
«Мин эмиэ кэпсиэхпин сөп, — диэн ботугураата кини. – Мин эмиэ дьоҥҥо кэрэни кэрэхсэтиэхпин сөп».
Марианна хос диэки ааста, уһуннук туттубатах ноутбугун арыйда. Билбэтинэн тарбахтара бэйэлэрэ сүүрэн киирдилэр. Кини бэйэтин санааларын суруйарга холонно. «Көмүс саас кэпсээннэрэ» диэн суругун саҕалаата.
Ол кэннэ бастакы этиитин суруйда:
«Саха дьахтара – сааһырдаҕын аайы кэрэтэ, күүһэ эбиллэн иһэр. Хотой кынатын курдук кэҥээн, олох байҕалын үрдүнэн көтүтэр күүстэнэллэр. Бүгүҥҥүттэн саҕалаан, мин эһиэхэ Саха сирин кэрэ, күүстээх, муударай дьахталларын туһунан кэпсиэм. Уйгулаана — Далбар хотунтан саҕалыам…»
Сардаана суруйа олорон, билбэтинэн, сып-сырдыгынан мичээрдээтэ. Кини эмиэ аҕам саастаах Уйгулаана курдук, олоххо саҥа кэрэни айар, сааһынан киэн туттар күүстэммитэ. Кырдьыы киниэхэ өстөөх буолан бүппүтэ, аны кини кырдьыыны доҕор оҥостубута.