…Маша хонуу дьонун туһунан номоҕу кыра сылдьан эбэтиттэн истибитэ. Сайын буоллар эрэ, ыраахтан-чугастан сиэн оҕолор эбэлэригэр мусталлара. Эбэлэрин дьиэтэ тула киэҥ-куоҥ тиэргэннээх.
Тиэргэнин иһигэр суугунуу үүнэр оттоох, дьэрэкээн сир симэхтээх хонуулаах; хас да сүүнэ тииттэр хойуу лабааларынан хаппардаан ураты бүөм сирдэрдээх; бэл диэтэр, дьоҕус көлүччэлээх. Ойуур саҕататыгар кистии-саба соҕус турар лип-лап тутуулаах сөбүгэр улахан мас дьиэ оҕолору угуйар, сылааһынан кууһар ураты тыыннаах.
Биллэн турар, бу барыта эбээ Маарыйа тапталынан, кыһамньытынан тыыннанан олорор. Маарыйа сиэннэрин көй салгыҥҥа көҥүл көччүтээри, айылҕалыын алтыһыннараары бэйэтигэр ыҥыртыыр, сайын устата иҥэмтэлээх үрүҥ аһынан тото күндүлүүр. Онно анаан соҕотох ынахтаах. Маҥаачыйа барахсан кыра, липпэ көрүҥнээх, муус маҥан дьүһүннээх сытыары сымнаҕас ынах. Икки хороҕор муостаах эрээри, онтуотун туһанан кэйсибитэ да, күрүөнү да олуйбута суох. Ол да иһин бачча сааһыгар диэри муостара туох да туора-маары барыыта, алдьаныыта суох тэбис-тэҥҥэ үүнэ сырыттахтара. Саастыылаахтарын киэннэрэ токур-макыр өҕүллэн, тосторо тостон бүппүтэ ыраатта. Быата-туһаҕа суох турда да ыатар, оннооҕор кыра оҕолор эбэлэрин үтүктэн ыабыта буолан таймаланалларын тулуйар, мөхсүбэт.
Маша тастыҥ убайа Гришалыын, эдьиийэ Катялыын уонна Гриша бииргэ төрөөбүт балта Зоялыын сарсыардааҥыларын аһаатылар эрэ, таһырдьа ойоллоро. Эбэлэрэ чэйгэ ыҥырдаҕына эрэ тохтоон ыла-ыла күнү-күннүктээн күөх от быыһынан, тииттэр кэннилэринэн, көлүччэлэрин эргийэ сүүрэн-көтөн оонньууллара. Астынан-дуоһуйан, сылайан киэһээҥҥи чэй саҕана дьиэҕэ кутуллан киирэн, сатаан аахпаталлар да араас кыыл-көтөр ойуулаах дьэрэкээн кинигэни умсугуйа көрөллөрө. Ол быыһыгар эбээ Маарыйа ас бэлэмнээн түбүгүрэрин манаһаллара.
Биир оннук киэһэ Маарыйа төбөтүгэр бобуччу бааммыт үрүҥ былаатын өрө анньынан, сирэйигэр олорор бырдаҕы саба охсо-охсо мас кытыйаҕа күөрчэх ытыйан таһырҕата турдаҕына, сиэннэрэ кэлэн остуол кытыытынан туруммуттара. Кинилэргэ, сиртэн саҥардыы өгдөйөн эрэ дьоҥҥо, барыта дьикти, саҥа, кэрэхсэбиллээх. Ол курдук, бу хас да күҥҥэ биирдэ буолар күөрчэх ытыллар тыаһа туох эрэ ураты угуйар алыптаах.
Эбээ Маарыйа, сиэннэрин аралдьытаары буолуо, туох эрэ кистэлэҥи кэпсиир киэбинэн куолаһын намыратан, унаарытан ыйытта:
-Оҕолоор, хонуу дьоно диэн кимнээҕин билэҕит дуо?
Оҕолор төбөлөрүн быһа илгиһиннилэр.
-Оччоҕуна өйдөөн истиҥ, мин кэпсиэм. Хонуу дьоно диэн биһиэхэ майгынныыр эрээри, кып-кыра уҥуохтаах дьон. Улахаттара биирдээх-иккилээх оҕо саҕалар.
Гриша, Катя, Маша тута Зоя диэки хайыстылар. Зоя хайыы-үйэ үһүн туолта. Ол эрээри, кыралара кини буоллаҕа. Онтулара, хата, остуолга да тиийэ илик быыкаа киһичээн, хатыы от сыстан илистибит баттаҕа арбайан, муннун хастан ыла-ыла, кимнээҕэр боччумнаахтык туттан, эбэтин диэки хантайан, кулгаах-харах иччитэ буолан турар.
Маарыйа кэпсээнин салҕаата:
-Кинилэр күөх хонууга, от-мас быыһыгар, мас силиһин ыккардыгар, ол-бу хаспахха кирийэн олороллор. Дулҕа отун кэриэтэ уһун хоччоххой баттахтаахтар. Туой буордуҥу бороҥ тириилээхтэр.
Оҕолор көхтөрүн күөртээн биэрэрдии, эбэлэрэ тохтоон хаалла.
-Эбээ, биһиэхэ эмиэ бааллар дуо? – Маша хараҕа төгүрүйэн, туох эрэ дьиктини, алыптааҕы билбитин ыһымаары, үргүтүмээри, ботугуруу быластаан сэрэнэн ыйытта.
-Баар буолумуна. Биһиэнин курдук бүөм, мастаах-оттоох, тыа саҕатынааҕы тиэргэни ордук сөбүлүүллэр.
-Оттон биһиги кинилэри көрбөтөхпүт дии, — алталаах Гриша чобуорхайа түстэ.
-Тоҕо көрүөххүтүй. Кинилэр биһиэхэ көстүбэккэ буола сатыыллар. Ол иһин баттахтарыгар мас-от сыыһа, хатырык, сибэкки иилинэллэр Киһи хараҕар көстүбэккэ сылдьан, уора-көстө сири-дойдуну, айылҕаны көрөр-истэр, киһи алдьаппытын-кээһэппитин көннөрөр, абырахтыыр үтүө аналлаахтар. Эһиги да алҕас көрдөххүтүнэ, онно-манна мээнэ кэпсии сылдьаайаҕыт. Дьон санаата араас буолар. Кистэлэҥ оҥостон, бэйэҕит ыккардыгытар эрэ сэлэһээриҥ.
Оҕолор кимиэхэ да кэпсиэ суох буолан сөбүлэһэн, төбөлөрө быстан эрэ түспэт кэриҥэ хоҥкуҥнастылар.
Ити күнтэн ыла саныыр санаалара, кэпсэтэр дойҕохторо ол буолбута – хонуу дьоно. Кып-кыра дьон мас кэнниттэн, дулҕа быыһыттан тахсан кэлиэхтэрэ диэн, тыаһа суох саһан олорон манаһаллара. Ардыгар Зояны «хонуу киһитэ» гынан дьээбэлээн оонньууллара. Ол тухары хонуу дьонун биирдэ да харахтаабатахтара.
Сайыҥҥы сайаҕас күннэр бииртэн биир ааһыталаан, күһүн саҕаланан, үөрэх дьыла үүммүтэ. Оҕолор хас сайын ахсын, эбэлэригэр кэллилэр эрэ, хонуу дьонун кэтэһэн-манаһан көрөллөрө да, оҕо сааска өрүү да буоларын курдук, устунан ол номоҕу умнан-тэмнэн, сэргииллэрэ-кэрэхсииллэрэ уларыйан барбыта.
Маша өрө тыынан ылла. Бэртээхэй да кэмнэр ааспыттара. Бэйэтэ мантан хас да көстөөх улуус киинигэр дьонун кытары олорор. Ол эрээри, сайынын эбэтин дьиэтигэр атаарарын туохтааҕар да ордорооччу. Билигин хайыы-үйэ улаатан, инники дьылҕатын быһаарынар кэрдиис кэмэ тирээн кэллэ.
Эбээ Маарыйа куораттааҕы кыыһыгар – Маша ийэтин бииргэ төрөөбүт аҕаһыгар – көспүтэ биэс сыл буолла. Маҥнайгы үс сылыгар саас суол сабыллыан аҕай иннинэ кэлэн, күһүн хойукка диэри сайылыыра. Былырыын биир-икки эрэ ыйга кэлэн барта. Быйыл эмиэ оннук кэлиэхтээх. Дьиэ барахсан иччитэхсийэн, тэлгэһэ көрөр-харайар илиини аанньа билбэккэ, эргэ хагдарыйбыт отунан бүрүллэн, кураанахсыйан, көрөргө киһи санаарҕыах курдук буолбут.
Маша бүгүн эбэтин тиэргэнин хомуйа, ыраастыы түһүөм диэн ааттаан сарсыарда аҕатын массынатынан аҕалтарбыта. Киэһэлик аҕата төттөрү кэлэн ылыахтаах. Ийэтэ кэлсэр баҕалаах этэ да, үлэтигэр ыҥырыллан, соло булбата.
Кыыс тэлгэһэ аҥарын кыраабылынан харбаан, мээнэ сыппыт маһы-оту дьаһайталаан баран, дүлүҥҥэ сынньана олорор. Былырыын оскуолатын түмүктээн, ыаллыы сытар улууска орто үөрэххэ быраас идэтигэр киирбитэ. Киирдэ киирээт, «бу миэнэ буолбатах эбит» диэн өйдөөн уонна тыа сиригэр киэҥ нэлэмэн далайынан көҥүл-босхо көччүйэ үөрэммит оҕо биир уопсай иһигэр «хаайыллан», «тыына хаайтаран», сөбүлээбэккэ ый кэриҥинэн бырахпыта.
Кыһын устата дьонугар, дьиэтигэр өрөөтө. Бэйэтэ өйдүүрүнэн бу – олоҕор саамай дьоллоох кыһына. Буолумуна даҕаны. Ханна да барар-кэлэр, үөрэх үлэтин толорор эбээһинэһэ суох. Дьонугар көмөлөһөн, илии-атах буолан, дьиэ ис-тас үлэтин кыайа-хото тутта да бүтэ турар. Салгыы тугунан дьарыктанара – бэйэтин көҥүлэ.
Быйыл эмиэ саҥаттан аны үрдүк үөрэххэ туттарсыахтаах. Кыыс үөрэххэ барыахтааҕын өйдүүр эрээри, ону ыар сүгэһэр курдук ылынар. Оскуолаҕа оҕолору кытта соччо тапсыбат, бодоруспат этэ, биир да чугас дьүөгэтэ-доҕоро суоҕа. Онно-манна кыттыстаҕына даҕаны, «үрүҥ тураах» кэриэтэ сананааччы. Үөрэххэ да онтон атын буолуон итэҕэйбэт. Ону ааһан, хайдах түөрт-биэс сыл устата төрөөбүт, улааппыт сирин-уотун, дьонун-сэргэтин быраҕан туран куоракка олохсуйуон сатаан өйүгэр батарбат. Санаатыгар, үөрэххэ киириэ эрэ кэрэх – бу тапталлаах сирдэрэ, айылҕата, ордук эбэтин дьиэтэ-уота, кэхтэн биитэр билбэт гына уларыйан-тэлэрийэн барыахтара. Кини ону барытын куоттарыа, тугу да уруккутунан хаалларар, өрүһүйэр кыаҕа суох буолуо. Билигин кэннигэр – дьоллоох оҕо сааһа, киэҥ нэлэмэн күөх далайга көччүйэ көппүт көмүс күннэрэ. Инникитэ – туох да ыллык омоонун булан ылбат туман быыһык кэриэтэ.
Ити курдук санааҕа-онооҕо куустара олорон, хараҕын кырыытынан сүүнэ тиит анныгар туох эрэ хамныырын бэлиэтии көрдө. «Туох харамайа кэллэҕэй, куоска да, ыт да суохха дылы этэ», — дии санаан, мас диэки хайыһан, тонолуппакка одууласта. Туох да суох. Арай сиккиэр тыалга тиит барахсан нуолур солко күөх лабааларынан оргууй-аҕай сапсынар.
Маша, алаҕас көрбүппүн дии санаан, төттөрү утары саҥардыы улаатан эрэр титирик мастарга хараҕын хатаата. Айылҕаҕа туох барыта үөскээн-төрөөн, маҥнай утаа оҕо буолан, онтон ситэн-хотон сириэдийэн, тиһэҕэр кырдьан, кэхтэн-бохтон, сирдээҕи суолун моҥуур оҥоһуулаах. Хас эмэ уонунан, сүүһүнэн сылынан кырдьаҕас тииттэр оннуларыгар бу титириктэр улаатан, ситэн-хотон чиргэһиэхтэрэ. Ол курдук олох солбуллан бара турар. Айылҕа хаһан да, биир да түгэҥҥэ кэһиллибэт тулхадыйбат сүрүн сокуона оннук. Ону хайа да күүһүнэн – төһө да сатабыллаах, кыахтаах, билиилээх буол – сатаан тохтоппоккун.
Эчи, хаарыаны. Саатар биир эмэ сыл кэм-кэрдии хаамыытын кыратык бытаардан, дьоллоох оҕо сааһы уһата түспүт киһи ньии! Уһуга көстүбэт киэҥ нэлэмэн, ып-ыраас халлаан аннынан, хараҕы манньытар куту-сүрү сылаанньытар чээлэй күөх хонуу устун күн кыһалҕата суох тилэх сыгынньах ойуоккалыыр сүрэххэ төһөлөөх минньигэһий!
Эмиэ тиит анныгар туох эрэ барыҥнаата. Маша тута ол диэки хайыста да, туох да хамнаабат. Санаата буолбакка, дьиибэргээн, туран кырдьаҕас тииккэ чугаһаата.
Тиит умнаһа үөһэнэн хас да кыра хайаҕастардаах – тииҥ, моҕотой, биитэр тоҥсоҕой хороон оҥостубут быһыылаах. Сүүнэ тиит ол аайы ымыттыбат. Хата, айылҕа оҕолоругар дурда-хахха буолан, дьиэ-уот бэлэхтээн, туһаны аҕаларыттан үөрбүт курдук сылтан сыл лабаата элбээн, соноон, мутукчата хойдон иһэргэ дылы. Маша ону астына көрөр. Быыкаатыттан тула көтө оонньоон, ардыгар үрдүгэр да ыттан, чугастык «доҕордоспут» тиитэ билигин да сэнэх турара сүрэҕин үөрдэр. Инникитин да кырдьаҕас тиит син барбахтыы түһэригэр эрэллээх.
Туох айылаах хамнаабытын бу диэн булан көрбөт. Арай, аллара өттүгэр, ыраахха диэри тайаан сытар икки модун силис холбоһор үөһүгэр кырыс буор тээпкэнэн хаһыллыбыт курдук өрө тарыллыбыт. Маша дьиибэргээн сыныйан көрөөрү төҥкөйөн истэҕинэ, эмискэ тиит кэннигэр хатырыгы хастыыр курдук тыас хачыгыраан барда. «Тыый, туох харамай буоллаҕай», — диэн кыыс, эмиэ да билиэн баҕаран, эмиэ да дьиксинэн, сэрэнэн мас кэннин өҥөйдө.
Арай онто доҕоор, били көрөөрү күүппүт моҕотойо дуу, тииҥэ дуу, атын түүлээх айылҕа оҕото дуу буолбатах, адьас атын күтүр буолан биэрдэ. Дулҕа сылтан сыл охсуллубакка, сүөһү сиэбэккэ, уһуу-уһуу хаппыт отун курдук хоччоххой баттах анныттан быган, балтараалаах оҕо саҕа туой буордуҥу боруҥуй тириилээх «харамай» хатырык кэриэтэ хараҥа мырчыстыбыт тыҥырахтарынан тиит алын хатырыгын хастыы олорор эбит.
Маша кутталыттан куйахата күүрэн, санаатыгар, баттаҕа барыта өрө турда. Тыынарын тохтотон, хамсыыр да кыаҕыттан ааһан, ханна барарын, тугу гынарын билбэккэ алааран хаалла.
Ол турдаҕына, хата «буруйдаах» бэйэтэ үлэтин тохтотон, хаппыт тарбаҕынан баттаҕын арынан, Маша диэки хайыста. Сөтөллөн хахсыйда. Быыкаа, ииммит-хаппыт эмээхсин эбит.
Кыыс уолуйан куотуон баҕарар да, атахтара баҕана кэриэтэ сиргэ хам хатанан хаалбыттар. Эмиэ да, атын өтүтүттэн ыллахха, ыҥырыллыбатах «ыалдьыт» киһиэхэ аһара майгынныыр курдук. «Аны чахчы киһи буолаарай, кып-кыра уҥуохтаах дьон баар дии», — диэн санаа үүйэ-хаайа тутан, аны кыбыстыах курдук буолла.
-Хата, тыыннаах киһи баар эбит дуу, — эмээхсин киһилии саҥаран хаахынаата. – Илиибиттэн тардан кулу, тоойуом. Көһүйэн хаалбыппын, сатаан турбаппын.
Маша саарбахтаан тура түстэ. Эмиэ да эмээхсин киһилии саҥарарыттан арыый да уоскуйа быһыытыйда. Кырдьаҕаһы ытыктыыр гына иитиллибит үөрүйэҕинэн, салҕалыы-салҕалыы да буоллар, илиитин уунна.
Быыкаа эмээхсин кыыс илиититтэн тутуһан, орҕостон туран кэллэ. Ол турарыгар уонча сылга мунньуллубут быыл кэриэтэ халыҥ бөҕү-сыыһы, буору тэбээн түһэрдэ.
Маша дьэ сэрэйдэ, иннигэр били урут, кыра сылдьан көрүөн олус баҕарар «хонуу дьонуттан» биирдэстэрэ турарын. Төһө да куттаннар, эбэтэ эппитин өйдүүр: Сири-дойдуну, айылҕаны көрөр-истэр, абырахтыыр үтүө аналлаахтар. Ол аата, мөкүнү аҕалар, өлөрөр-өһөрөр абааһы буолбатахтар. Киһиэхэ да үчүгэйи баҕарар буолуохтаахтар.
-Кими да кытта кэпсэппэтэх ыраатта, — хаппыт мас тыалга хаачыргыырын кэриэтэ, эмээхсин хаахынаата. – Хата, дүлүҥҥэ олорон сэһэргэһэ түһүөххэ эрэ, тоойуом.
Кыыс дьаарханан турарын сэрэйбиттии:
-Куттаныма, тоҕойуом, биир да тыынар тыыннаахха куһаҕаны оҥорботох, мөкүнү баҕарбатах баҕайым. Ону ааһан, кырдьан бокоорон, чахчыта кими эмэ муомахтыыр, охсор-тэбэр кыахпыттан ааһан сылдьабын.
Эмээхсин бөгдьөччү туттан, кыра-кыратык хардыылаан, тыаһа суох үктэнэн дүлүҥҥэ тиийэн, нэһииччэ ыттан тахсан олорунна. Маша кэнниттэн көрөн хайдах эрэ аһына санаата. Көрдөххө, кырата, кыаммата бэрт. Онуоха эбии дьикти-дьиибэ быһыыны бэлиэтии көрдө. Эмээхсин хааман иһэрэ дулҕа бэйэтинэн сыыллан иһэрин санатар эбит. Кырдьык, олох аа-дьуо сырыттаҕына, киһи ыраахтан көрө дулҕаттан араарыа суох. “Эбэм сөкпкө да кэпсээбит эбит, — дии саныыр. – Кини хаһан, ханна көрсүбүтэ буолла?».
Билэр-көрөр баҕата баһыйан, уонна итиччэ ыҥырыллан баран кэпсэппэккэ куотунар сүрэ бэрт буолуо диэн тиийэн сэрэнэн дүлүҥҥэ олордо. Ол да буоллар, сэрэхэдийэн, арыый дьалты туттар.
Эмээхсин олоро түһэн баран, саҥа таһааран ыйытта:
-Хас саастааххыный, тоойуом?
Маша саарбахтыы түһэн баран хоруйдаата:
-Уон тоҕус.
-Уу, наһаа үчүгэй сааскар сылдьар эбиккин. Туох баар олоҕуҥ барыта иннигэр. Билигин тугу гынаргыттан, хайдах быһаарыныы ылынаргыттан дьылҕаҥ быһаччы тутулуктаах. Ону өйдөөн кэбис.
-Өйдүүбүн даҕаны ол аһара уустук курдук. Быйыл үөрэххэ бардаххына сатанар дииллэр. Оттон мин, дьиҥэр, мантан ханна да барыахпын баҕарбаппын. Былырыын эмиэ ол иһин биир үөрэхпин бырахпытым, — Маша “синэ биир» диэбиттии сүгэһэр буолбут санаатын тэбээн кэбистэ.
-Төрөөбүт дьиэҕэ-уокка, оҕо сааскын атаарбыт, борбуйгун көтөхпүт сирдэргэр үчүгэй бөҕө буоллаҕа. Ол эрээри, биири ыйытыахпын баҕарабын. Чахчы төрөөбүт сиргин таптыырыҥ оччо дуу, биитэр үөрүйэхтээх дойдугуттан ханна эмэ билбэт сиргэр барыаххын куттанарыҥ оччо дуу?
Маша тута тугу хоруйдуон булбата. Ити туһунан улаханнык толкуйдаабатаҕа. Кырдьык, төрөөбүт дойдутун кэмэ суох таптыырын таһынан, куттанара-дьаарханара баар суол. Манна, кыра эрдэҕиттэн билэр сирдэригэр, дьиэтигэр-уотугар олус уоскулаҥ, наҕыл, биир кэм, туох да куттал суоһаабат. Оттон онно – ыраата тэлэһийдэҕинэ? Барыта саҥа, барыта атын, ханнык муннуктан туох тахсан кэлиэн, киһи үөйбэтэх өттүттэн туох кыһалҕа кыһарыйыан билбэт.
-Төрөөбүт дойдубун таптыыбын даҕаны, атын сиргэ барыахпын куттанабын даҕаны, — диэн аһаҕастык этэн таһаарда.
-Мин эйиэхэ биири кэпсиэм, тоойуом, өйдөөн иһит. Биһиги, хонуу дьоно, туспутунан биирдэ эмэ истэн аһарбытыҥ буолуо, бука?
Маша тоҥхох гынна.
-Биһиги мас-от анныгар, силис ыккардыгар, хороон хастан, саһан-хорҕойон олорор идэлээхпит. Син биир эмиэ эһиги курдук үөскээн-төрөөн, улаатан, кырдьан, тиһэҕэр күн сириттэн күрэнэр оҥоһуулаахпыт. Арай, уратыбыт диэн, ийэттэн-аҕаттан буолбакка, ийэ буортан быһаттыы айыллан тахсабыт. Төһө да биһиэхэ хаан-уруу аймах суоҕун иһин, бииргэ олорооччулар дьиэ кэргэн курдукпут. Бэйэ-бэйэбитин билэбит, өйөһөбүт-өйдөһөбүт, доҕордоһобут, кыраларбытын көрөн-истэн, үөрэтэн-такайан улаатыннарабыт.
Биһиги бары биир аналлаахпыт. Орто дойду айылҕатын көрөн-истэн, бүөбэйдээн, тирээтэҕинэ төһө кыалларынан чөлүгэр түһэрэн, ытык иэспитин толоробут. Хомойуох иһин, кэнникинэн киһи-аймах алдьатара-кээһэтэрэ үксээн, айбарданан иһэр. Биһиги даҕаны, сатабылбыт баһаам эрээри, барытын абырахтыыр, көннөрөр кыахпыт суох.
Кыыс эмээхсин тугу этэрин өйдүүр. Аан дойду үрдүнэн айылҕа айгырааһынын туһунан истэ-билэ сылдьар. Ону ааһан, бэйэтин төрөөбүт түөлбэтигэр эмиэ тыаҕа бөх-сах мунньуллан, мас-от өлөн, кэхтэн, ойуур баһаара улам элбээн, тэнийэн, маардар, күөллэр сылтан сыл уолан иһэллэрин харааста, сүрэҕэ ытырыктата көрөр. Оо, арай ону барытын көннөрөр, чөлүгэр түһэрэр кыахтааҕа эбитэ буоллар! Туох баар сир үрдүнээҕи маһы-оту «эмтээн», эбии үүннэрэн, сүппүт-кэхтибит ойуурдары хаттаан сөргүтэн, эстээри гыммыт кыылы-сүөлү төрөтөн-үөскэтэн, урукку халыыптарын булларан, айылҕа барахсан хаһан да кэхтибэттии, уруккутуттан өссө ордук чэчирии салҕанарын ситиһиэ этэ.
-Чэ, ити хааллын, — эмээхсин «халыйан хааллым» диэбиттии көхсүн этитиннэ. – Мин тугу кэпсээри гыммыппыный диэ. Эппитим курдук, хонуу дьоно хорооннорго хорҕойон олороллор. Мин да онтон туора турбаппын. Быыкаабыттан, бэйэбин өйдүөхпүттэн бу тиит анныгар борбуйбун көтөхпүтүм, эдэр сааспын атааран, эмэн сааспын көрсүбүтүм. Маҥнай утаа улахаттар миигин көрөллөрө-истэллэрэ, аһаталлара-сиэтэллэрэ, маһы-оту абырахтыырга такайаллара. Оҕолор да элбэх этибит. Хорооммут таһыгар тахсан, түүнүн, дьон көрбөтүгэр, оонньуурбут, күнүс аналбытын толорорго үөрэнэрбит.
Кэлин улаатан, үөлээннээхтэрим бары үрүө-тараа тарҕаспыттара. Биир чопчу сааспытын ситтэхпитинэ, киэҥ сиринэн тэлэһийэ баран, саҥа үүнээйилэри көрүөх-истиэх, саҥа ньымаларга үөрэниэх кэриҥнээхпит. Ким да улаханнык ыххайбат эрээри, бэйэбитигэр туһалааҕын үгүспүт өйдүүллэр. Мин барыахпын баҕарбатаҕым. Ханна эрэ барыахха, сири-дойдуну көрүөххэ диэн ыҥыран көрбүттэрэ да буолумматаҕым. Санаабар, төрүт маспын, хорооммун таптыырым бэрт этэ. Кырдьыгынан эттэххэ, ханна эрэ тахсан барыахпын олуһун диэн куттанарым. Хоспохпуттан тахсан барыам эрэ кэрэх – туох эрэ кэлэн миигин сиэ, тэпсиэ, өлөрүө-өһөрүө дии саныырым. Син элбэҕи биллим-көрдүм, бэйэм тула айылҕабын харайарбар баҕас сөп буолаа ини диэн бэйэбин алы гынарым. Ханна баарый. Ырааҕынан эргийэн кэлбит үөлээннээхтэрим миигин хас да төгүл куоһараннар, устунан үтүрүйэн кэбиспиттэрэ. Кинилэр билэллэрин билбэппин, сатыылларын сатаабаппын. Эдэр сылдьан тахсан маһым тулатын көрөр-истэр буоларым, кыаҕым тиийэринэн эмтиирим-томтуурум. Кэнникинэн саас ылан уонна эдэрдэрбит син биир миигиттэн ордук көрүөхтэрэ диэн сэлээннээн, быкпат да буоллум.
Эмээхсин аарыма тиити тобулу көрө олорон, өрө тыынан ылла.
-Сүүс сыл тухары хорооммуттан быкпакка кэриэтэ саһан олордум. Хоспоҕум иһигэр туох баар тыалтан-куустан, ардахтан-хаартан саһарым. Манна миигин туох да, ким да кэлэн тыыппат диэн итэҕэйэрим. Кырдьыга оннук… Бу курдук бүгэн, күн сирин кэрэтин көрбөккө, үйэбин моҥоотоҕум. Аны кэлэн кэмсинэртэн ордубаппын.
Маша хонуу эмээхсинин кэпсээнин истэн, иһигэр толкуйдана санаата: «Мин билигин ханна да барбатахпына, эмиэ кини курдук үүммэккэ-сайдыбакка, сири-дойдуну көрбөккө, бу курдук кырдьыахпар дылы бүгэн олоруом дуо? Суох, кэбис, ол кэриэтин баран үөрэнэн, билии-көрүү ылан баран, төттөрү эргиллииһикпин дуу?»
Кини санаатын таайбыт курдук, эмээхсин салҕаата:
-Тоойуом, төрөөбүт сиргин-уоккун таптыырыҥ, күндүтүк саныырыҥ хайҕаллаах. Ол эрээри, дойдугар туһаны аҕалыаххын баҕарар буоллаххына, күүскэ үөрэнэргэ, төһө кыалларынан элбэҕи билэргэ-көрөрөгө кыһан. Үөрэхтэннэххинэ, кэлэн төрөөбүт дойдугун сайыннарыаҥ, үлэлиэҥ-хамныаҥ буоллаҕа. Оттон бу курдук, үөрэммэккэ-сайдыбакка, олорон хааллаххына, тугу туһалыаххыный. Таах дьоҥҥор-сэргэҕэр айах адаҕата эрэ буолуоҥ, кэлин кэмсинэ сылдьыаҥ. Үлэлиэххин-хамныаххын, тугу эмэ үтүөнү оҥоруоххун баҕарбытыҥ да иһин, билииҥ-көрүүҥ татыма, ычаҥ кырата атахтыа. Чэ, ол эрэн сүбэ курдук этэбин. Бэйэҥ олоххун бэйэҥ быһаарыаҥ буоллаҕа, — диэн эмээхсин тылын түмүктээтэ.
Аа-дьуо орҕостон түһэн, тиитин диэки төттөрү лаппардаата.
Маша өссө даҕаны дүлүҥэр толкуйдуу олордо. Кырдьык, хонуу эмээхсинин тыла-өһө оруннаах курдук. Кыыс төһө да улааппыт сирин-уотун таптаатар, билиҥҥи таһымынан хааллаҕына, тугу эмэ түптэлээҕи оҥоруо, айыа-тутуо саарбах. Билигин үлэ буларга уустук, үөрэхтээх эрэ киһи үлэлэнэр. Бэйэ дьыала арынарга эмиэ сатабыл, билии-көрүү ирдэнэр. Онон чахчы олоҕор тугу эрэ ситиһиэн баҕарар буоллаҕына, үөрэннэҕинэ сатанар эбит. Аны чопчу ханнык хайысхаҕа туттарсарын быһаарыннаҕына табыллыыһы. Үөрэҕэр үчүгэй, кыһамньылаах буолан, биир кэлим эксээмэҥҥэ булгуччулаах нуучча тылын уонна матымаатыка таһынан, өссө эбии үс биридимиэти талан туттарбыта. Онон ханна туттарсарын талар кыахтаах.
Кыыс ол туһунан толкуйдуу таарыйа салҕыы үлэлээтэ. Тиэргэн ордубут аҥарын харбаата, бөҕүн-сыыһын ыраастаата. Ол сылдьан, күлүм гыммыт санааны тутан ылан, өйүгэр сардаҥардан, салҕыы сайыннарда.
Кини кыра эрдэҕиттэн сэргиирэ, талаһара элбэх курдук. Куһаҕана суохтук уруһуйдуур, аһы астыыр, биирдэ эмэ ыллыыр-үҥкүүлүүр, иистэнэри-баайары сатыыр. Аныгы оҕо сиэринэн, көмпүүтэр, информатика өттүгэр эмиэ тардыһар. Ону таһынан, оскуолаҕа үөрэнэр кэмигэр биология уруогун барыларыттан чорботон таптыыр буолан, ол медицинскэйгэ киирбитэ.
Чахчыта, кини оҕо эрдэҕиттэн айылҕаны аһара таптыыр. Тыаҕа сир астыырын, аттынааҕы ойуурга тахсан маһы-оту ырыта, сыныйа көрөрүн, араас үөнү-көйүүрү, көтөрү-сүүрэри манаһарын, саас-күһүн халлаан уларыйыытын кэтээн көрөрүн ханнык да атын дьарыктан ордорор. Ол да иһин биология уруогун умсугуйан сэҥээрдэҕэ. Оттон арай, инники олоҕун айылҕаны кытары үлэҕэ анаатаҕына? Хонуу дьонугар саатар кыратык көмөлөһө таарыйа ийэ айылҕатын харыстыыр туһугар турууластаҕына? Чэ, эбэтэр бэйэтэ тыа сиригэр дьыала тэринэн, үөрэммит билиитин-көрүүтүн үүнээйи үннэриитигэр, кыыл-сүөл иитиитигэр уурдун? Ол да бэрт.
Бу сырдык санааттан Маша, кынакка уйдарбыт кэриэтэ, чэпчээн хаалла. Сэниэтигэр сэниэ эбиллэн, сып-сап үлэтин бүтэрдэ. Хайыы-үйэ күн арҕаалаабыт. «Оннук дьаһаннахпына, бу тапталлаах сирдэрбин букатыннаахтык хаалларбат эбиппин», — диэн санааттан үөрэн мичилийэн, кыраабылыгар өйөнөн, киэһээҥҥи халлааны манньыйа одуулаһа турдаҕына, аҕатын тимир көлөтө бу хорус гына түстэ.
Кыыс массыынаҕа киирэн иһэн, эргиллэн, сүүнэ тиит аннын кыҥастаста. Эмээхсин көстүбэтэр да, киниэхэ махтана санаата. Ону ааһан – эбэтигэр, оҕо сааһын дьоллоох күннэрин атаарбыт тэлгэһэтигэр. Билигин кини инники олоҕун оҥостор улахан суолга турунар кэмэ. Кэннигэр – оонньуур-көрүлүүр, ойор күннээх оҕо саас. Инникитэ – онтон итэҕэһэ суох сырдык, сэргэх буолар чинчилээх. Ол туһугар кини аны бэйэтэ туруулаһыахтаах, сыратын ууруохтаах. Оҕо сааска бэйэҥ тугу да оҥостубаккын, барыта бэлэмҥэ кэлэн күн кыһалҕата суох күөлэһийэ көтөҕүн. Улааттаххына, дьылҕаҥ хайа диэки салаллара – бэйэлээх бэйэҥ илиигэр.
Ким билэр, баҕар, хаһан эмэ, эмиэ бу тэлгэһэҕэ олохсуйан олорон, сайыҥҥы күөххэ сиэннэрин мунньан, күөрчэх ытыйа-ытыйа хонуу дьонун туһунан кэпсиир эбээ Маайыс диэн ааттаныа…