Алааспыттан арахпат, өтөхпүттэн өнүйбэт киһибин. Киһиэхэ хаһан баҕарар киинэ түспүт, биһигэ ыйаммыт сирэ күндү буолар.
Яков Фёдорович Зыков бэрэссэдээтэллээх Өндөрөйөп холхуос аҕыйах туруу үлэһит дьоннооҕун да иһин, тигинээн-таҕынаан, үлэлээн-хамсаан олорбута.
Хаһан баҕарар сатабыллаах салайааччы дьону түмэ тардар, эппит тылын иһитиннэрэр, бэйэтин ытыктатар. Яков Фёдорович оннук киһи этэ диэн аҕам Табаҕаҕа көһөн кэлбиппит кэннэ уу иһэ-иһэ хайгыыра. Ойоҕо Ааныска барахсан наһаа үөрүнньэҥ, аламаҕай дууһалаах дьахтар этэ. Сэбиэт Агафия Никитична уолаттара Никита уонна Толя сайын аайы «Дулҕаҕа» кэлэн сайылыыллара. Олус сэмэй, үлэһит уолаттар этилэр. Миигин, быыкаайык кыысчааны, дьиэлэригэр сиэтэн киллэрэн, кинигэ ойуута көрдөрөллөрө.
Иллэҥ буоллаҕына, Толя остуоруйа кэпсиирэ. Ааныска сахалыы баахыланан күндүлүүрэ.
«Дулҕа» диэн ааттыыр сайылыкпытыгар утарыта эйэ дэмнээхтик олорбуппут. Биһиги дьиэбит ампаар салҕааһыннаах дьиэ этэ. Ампаарга утуйарбыт. Сөп-сөрүүн, утуйарга аналлаах этэ. Дьиэбит ааннааҕа, биир хостооҕо. Онно убайым олороро, суот тардан лаһырҕатар тыаһа иһиллэрэ. Агафия Никитична дьиэтэ ампаар дьиэ. Муостата кырааскалаах, кып-кылабачыгас буолара. Аан таһыгар сиэркилэ күлүмүрдээн турара. Истиэнэҕэ араамалаах элбэх хаартыска ыйанан кэчигирээн турара, мас долбуурга кинигэлэр бааллара. Оронноро тупсаҕай оҥоһуулаах буолара, саахымат ойуулаах таҥаһынан бүрүйэн хомуйаллара, быысапкалаах сыттыктар орону киэргэтэллэрэ.
Яков Фёдоровичтаах бэйэлэрэ оҕолоро суох этилэр. Тулаайах аймахтарын оҕолорун Аана, Ганя Кухаренколары бэйэлэрин оҕолорун курдук таптаан иитэллэрэ. Аана сытыы-хотуу кыыс, түргэн-тарҕан туттуулаах. Эдьиийбиниин Танялыын аҕам звенотугар окко үлэлииллэрэ, иккиэн аҕас-балыс курдуктара. Аҕам уол оҕото суох буолан, Ганяны көрөн-истэн үлэҕэ такайара. Сайын аайы былааннарын аһара толороллоро.
1954 сыллаахха «Өндөрөйөп» холхуоска олорон, 112 аҥаар туонна оту соҕотоҕун кыдамалаан, Мэҥэ Хаҥалас бочуотун кинигэтигэр киирбитэ. Аҕам Ньукулай үлэ ыстахаанабыһа, удаарынньыга, байанайдаах булчут, Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа этэ. Ийэм Лөкүөрүйэ үлэ, тыыл бэтэрээнэ. «Өндөрөйөп» холхуос дьоно бары да холхуостара туругурарын туһугар биир санаанан, таһаарыылаахтык үлэлииллэрэ.
Ыанньыксыттар үүт былаанын аһара куоһараллара. Аҕам кыра тутуу биригээдэтин тэрийэн, Доропуун Арчахов салайан үлэлэтэрэ. Мастан бэртээхэй оҥоһуктары оҥороро. Биһиэхэ орон, остуол, дьааһык оҥорбута. Наһаа үтүө майгылаах кырдьаҕас этэ. Уола Дьаакып Арчахов аатырбыт уус, Майаҕа олох-дьаһах кэмбинээтигэр үлэлээбитэ.
Зыков Г.С., Эверстов М., Порядин М.А, Зыков Р. уо.д.а. курдук үлэ ыстахаанабыстарынан киэн туттабын. Табаҕаҕа көһөн кэлэн да баран, «Өндөрөйөптөр» сибээстэрин быспакка доҕордуу сыһыаннаахтара. Бааһа Бурнаһыап, Миисэ Бэрээдьин, Куола Бэрээдьин, Мэхээс Эверстов, Дьаакып Зыков уо. д. а.
Дьахталлар: Мотуруос Санникова, Лөкүөрүйэ Борисова, Аана Кухаренко-Эверстова уо.д.а. биир дьиэ кэргэн курдук олорбуттара. Аҕам 1958 с. оһолго түбэһэн, 52 эрэ сааһыгар олохтон туораабыта. Ийэм 1969 с. кыыһыгар Груняҕа көһөн киирбитэ. Киниэхэ дьүөгэлэрэ кэпсэтэ-ипсэтэ, балыыһаҕа көрдөрүнэ кэлэ тураллара.
Эдьиийим кэргэниниин Хомустаахха сэллик санаторийыгар ананан үлэлии барбыттара. Эдьиий буҕаалтырынан, күтүөт кылаабынай бырааһынан. Убайым Николай Семёнович эмиэ көһөн кэлэн санаторийга үлэлээбитэ. Убайым хомуньуус ааттааҕа, эмиэ Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа этэ. 50 эрэ сааһыгар эмискэ күн сириттэн күрэммитэ. Доҕоро Яков Михайлович кэпсэтэн, сүүрэн-көтөн тиһэх суолугар атааран, «Балаҕаннаах Сыһыыга» дойдутугар убайын таһыгар көмүллэн сытар.
Аҕам дьоҥҥо үтүө сыһыанынан, дьон олоххо бүдүрүйдэҕинэ көмөлөһөн, сүбэлээн-амалаан үтүө суолга төннөрөрө. Ол иһин, дьон таптаан, ытыктаан “Көннөрөр Ньукулай” диэн хос аат биэрбиттэр.
“Киһи диэн айылҕа бэрт уустук,
Чулууттан чулуу айымньыта,
Бэйэтэ туспа дойду,
Хас биирдии киһи дууһата”.
(Моисей Ефимов).
Александра КАРДАШЕВСКАЯ-ХАРЫСТААНА, суруйааччы