Сардаана дьоллоох Дьокуускай куорат биир биллэр кафетыгар түннүк аттыгар турар кыракый остуолга соҕотоҕун олордо. Аатырбыт кафе иһигэр дьон-сэргэ бөҕө үмүөрүһэр, киирэр-тахсар. Иннигэр үрүҥ фарфор чааскыга кутуллубут итии, хара кофета уу-чуумпутук сыт таһаарар…
Таһырдьа сэтинньи дьыбардаах тымныыта, киин куорат уулуссалара араас массыыналарынан, ыксаан ааһан иһэр дьонунан «оргуйар», оттон бу кафе иһэ – атын дойду, атын эйгэ курдук. Манна ким да ыксаабат, ким да айдаарбат. Хас биирдии киһи бэйэтин санаатыгар уйдаран, өрөбүл күннээҕи сынньалаҥын туһана сатыырдыы, олох түргэн тэтимиттэн тохтуу түспүт курдуктар.
Сардаана төлөпүөнүн ылан, саҥа сонуннары көрөөрү арыйбыта, тута хараҕар биир дойдулаах кыыһын хаартыската быһа бааччы анньыллан кэллэ. Кыыс кэргэнин, икки оҕотун кытта соҕуруу дойду күөх байҕалын кытыытыгар сынньана сылдьар эбит. «Дьоллоохпун! Таптыыбын!» – диэн суруктаах.
Сардаана истиҥник мичээрдээбитэ буолла. «Дьоллоох буолуҥ!», – диэн ис сүрэҕиттэн баҕарда. Кини куруук оннук. Атын дьон ситиһиититтэн, дьолуттан үөрэр, ымсыырбат, ордук санаабат. Ол эрээри, бу хаартыска санаатын атын хайысхаҕа салайан кэбистэ. Хас да сыллааҕыта маннык хаартыскалары көрдөҕүнэ, сүрэҕин иһэ оргуйан кэлээччи. «Оттон мин? Мин тоҕо соҕотохпунуй? Мин туох итэҕэстээхпиний?» диэн ыйытыылар мэйиитин эргитэ-эргитэ, түүнүн утуппат буолаллара.
Ааспыт кэм аһыыта
Отутун саҥа ааспыт Сардаана уруу аайы, малааһын аайы баар буола сатыыра. «Баҕар, кими эмэ көрсүөм», «баҕар, бу сырыыга табыллыам» диэн эрэл санаа кыыма сүрэҕэр мэлдьи күөдьүйэ сылдьара. Саастыылаах кыргыттара биир-биир кэргэн тахсан, оҕолонон-урууланан, олохторун оҥостон, кини эрэ туора хаалан иһэр курдуга.
Аймахтара, доҕотторо, арыт, бэл, билбэт да дьоно, көрсө түстэллэр эрэ, харбыт пластинка курдук бастакы ыйытыылара биир: «Сардаана, хаһан кэргэн тахсаҕын?» «Кыыс, сааһыҥ ыраатта, оҕолонуоххун наада». «Сирэ-тала сылдьыаҥ, соҕотох хаалыаҥ дии». «Эн курдук үчүгэйкээн кыыс тоҕо соҕотоҕуй? Баҕар, бэйэҥ буруйдааҕын буолуо, майгыгын-сигилигин уларытыаххын наада».
Бу ыйытыылар, хас сыл ахсын хатыланар «сүбэлэр» бастаан утаа кыбыһыннарар, санаарҕатар эбит буоллахтарына, кэлин кыйахатар, арыт ытатар да буолбуттара. Хас биирдии киһи кини олоҕор кыттыһан, «көмөлөһөн», «сөптөөх суолга» туруора сатыыра киниэхэ ыар сүгэһэр курдуга. Кинилэр көрүүлэригэр, Сардаана – ситэтэ суох, олоххо миэстэтин булбатах, дьоло суох кыыс.
Кини хаста холонон көрбүтэ буолуой? Хаста сүрэҕин арыйан, кимиэхэ эрэ эрэнэн, олох ыарахаттарыттан сылайбыт дууһатын сылаанньытаары гыммыта буолуой? Бастакы таптала, оскуола кэминээҕи уол, аармыйаттан кэлэн баран, атын кыыһы ойох ылбыта. Сардаана, син-биир эрэнэ күүппүтэ да, ол курдук барыта тохтообута… Ити кэннэ кыыс сүрэҕэ мууһурбута, кими да чугаһаппат буолбута.
Онтон устудьуоннуу сылдьан биир уолу кытта билсибитэ. Икки сыл курдук доҕордоспуттара, бииргэ сылдьыбыттара. Сардаана киниэхэ бүтэһиктээхтик итэҕэйэн, урукку бааһа оһон, дьол амтанын билэн эрэр курдуга. Уол кинини таптыырын, кинитэ суох олох суоҕун этэрэ. Ол эрээри, биир үтүө күн, «эн наһаа соруйар курдуккун, мин аттыгар мөлтөх эр киһи курдукпун» диэн баран, быраҕан барбыта. Сардаана өйдөөбөккө хаалбыта. Хайдах? Таптыыр киһиҥ күүстээх буоллаҕына, өйөбүл, тирэх буоллаҕына, куһаҕан дуо?
Ити курдук хас да сырыыга албыннатан, сүрэҕэ хаста да хайа ыстанан, Сардаана биир кэмҥэ бэйэтин буруйданар буолбута. «Мин тугум эрэ сыыһа. Мин майгым куһаҕан. Мин кими да аттыбар тутар, тохтотор кыаҕым суох». Кини бэйэтин сыанабыла түспүтэ, дьонтон тэйбитэ, иһигэр саһан олорор буолбута.
Арай биир сарсыарда, сиэркилэ иннигэр туран, ытаан иһэн, эмискэ бэйэтин көрөн соһуйбута. Сэбэрэтэ кубарыйан, харахтара туманыран, араас санааҕа баттатан олоххо эрэлэ сүппүт дьахтар көрөн турара. «Бу мин дуо? – диэн ыйыппыта бэйэтиттэн. – Бу мин, мэлдьи сырдыкка, кэрэҕэ тардыһар, олоххо тапталлаах Сардаана дуо? Суох! Тохтоо!»
Ити күн кини олоҕор быһаарыылаах түгэн буолбута.
Бэйэни булунуу суола
Сардаана дьон санаатыттан, уопсастыба биир «хараҥа» халыыбыттан тахсарга, бэйэтин истэргэ быһаарыммыта. Кини эмиэ дьоллоох буолуон баҕарара, ол эрээри кини дьоло «кэргэн», «оҕо» диэн тылларынан эрэ кээмэйдэммэтин өйдөөбүтэ. Дьол – киһи иһигэр баар.
Кини үлэтигэр төбөтүнэн түспүтэ. Бухгалтер идэлээх буолан, сыыппаралары, отчуоттары кытта үлэлиирэ киниэхэ уоскуйууну, олоҕун сааһылыырга көмөлөһөр курдуга. Үлэтигэр ситиһиилэнэн, хайҕанан, бэйэтигэр эрэлэ төннөн барбыта. Кыратык харчы мунньунан, аан бастаан бэйэтэ соҕотоҕун сынньана барбыта. Ол айан киниэхэ атын ааннары арыйбыта. Кини бэйэтэ бэйэтигэр сылдьарын, бэйэтин санааларын кытта соҕотох хааларын сөбүлүүрүн өйдөөбүтэ.
Урут мэлдьи кими эрэ кэтэһэрэ: «Ким эрэ кэлиэ, миигин дьоллуо», «Ким эрэ кэлиэ, мин олохпун тупсарыа». Билигин кини бэйэтэ олоҕун оҥостор буолбута. Эмиэ кимниин эрэ билсэ сатыыра, көрсүһүүгэ сылдьара, ол эрээри урукку курдук ыксаабат, «бу киһиттэн хайаан да тутуһуохтаахпын» диэн санаата суох буолбута. Кини киһини үөрэтэр, кэтээн көрөр, бэйэтигэр сөп түбэспэтин биллэҕинэ, холкутук «быраһаай!» диэн баран барар буолбута. Кини соҕотохсуйууттан куттаммат буолбута. Соҕотох буолуу – көҥүл, бэйэни сайыннарар кэм диэн өйдөөбүтэ.
Биллэн турар, ити уларыйыы биир түүн иһигэр кэлбэтэҕэ. Ол сыллар тухары кини элбэҕи аахпыта, бэйэтин сайыннарбыта, йоганан дьарыктаммыта, бассейҥҥа сылдьар буолбута. Дьон «хаһан кэргэн тахсаҕын?» диэн ыйытыытыгар: «Бэйэм билэбин», «Олоҕум үчүгэй», «Тоҥо ону ыйыттын?» диэн холкутук хоруйдуур буолбута. Кини ити ыйытыыга кыыһырбат, хомойбот буолбута, тоҕо диэтэххэ, бэйэтин олоҕунан олорорун билэрэ.
Кофе сыта уонна дьол
Сардаана итии кофетын амсайа-амсайа, санаатыттан арахсан, билиҥҥи олоҕун туһунан толкуйдаата. Ээ, кини баайа-дуола суох. Кыбартыыра куортам, массыына суох. Ол эрээри, кини кимтэн да иэскэ киирбэт, бэйэтин хамнаһынан олорор. Кыра да буоллар, мунньуммут харчылаах. Кини арыгылаабат, табахтаабат, түүннэри сылдьыбат. Олус холку, сааһыламмыт олохтоох.
Саамай улахан баайа, саамай улахан дьоло – чугас дьоно. Тапталлаах ийэтэ уонна куруук өйдүүр, өйүүр, хаһан да «кэргэн таҕыс» диэн мөхпөт, «бэйэҥ олоххун бэйэҥ билэҕин, тоойуом, эн дьоллоох эрэ буол» диир күндү киһитэ убайа. Оҕо эрдэхтэн бииргэ оонньоон улааппыт, хаһан баҕарар көмүскэһэр, көмөлөһөр чугас доҕоро. Кини кэргэннээх, оҕолордоох, Сардаана кинилэргэ ыалдьыттыырын, оҕолору кытта оонньуурун сөбүлүүр.
Сардаана олоҕор эр киһи суох диэн сымыйа. Бааллар. Ким эрэ киниэхэ болҕомтотун уурар, кимниин эрэ арыт кэпсэтэр, киинэҕэ сылдьар. Ол эрээри, кини билигин сүрэҕин арыйарга, олоҕун холбуурга бэлэмэ суох. Уонна ол наада дуо? Баҕар, кэлин көрсүө. Баҕар, суох. Ол туһунан кини аны санаарҕаабат.
Төлөпүөн тыаһаата. Ийэтэ эрийэр.
— Сардаана, тоойуом, ханна бааргыный?
— Кафеҕа, ийээ, кофе иһэ олоробун.
— Оо, мин алаадьылаатым ээ, итиитигэр кэлэн сиэ.
— Сөп, ийээ, билигин тиийиэм, – Сардаана мичээрдээтэ.
Ийэтин куолаһын истээт, сүрэҕин сылаанньытта, дууһатын уоскутта. Киниэхэ бу баар дьол диэн — итии алаадьы, дьиэтигэр күүтэр таптыыр ийэтэ.
Сардаана кофетын иһэн бүтэрэн, таҥнан, таһырдьа таҕыста. Сэтинньи тымныы тыала сирэйин хаарыйда, өйүн-санаатын өссө ыраастаан, чэбдигирдэн кэбиспит курдук буолла. Кини дьиэтин диэки хаамта. Хаартыската социальнай ситимнэринэн тарҕаммыт кыыска ымсыырбата. Кини бэйэтин олоҕунан олорор. Кини бэйэтин дьолун булбут. Бу дьол – атын дьон халыыбыгар сөп түбэспэт буолуу. Дьол диэн социальнай ситимнэринэн киһиргэммэт, кимэхэ да көрдөрүллүбэт олох. Дьол диэн кини иһигэр, дууһатыгар баар.
Сардаана хааман иһэн иһигэр санаата: «Мин Сардаанабын. Мин 40 саастаахпын. Мин соҕотохпун, ол эрэн дьоллоохпун». Бу тыллар киниэхэ саамай күүстээх алгыс курдук иһилиннилэр. Уонна кини, тоҕо эрэ, бэйэтэ да билбэтинэн, хааман иһэн мичээрдээтэ. Ол мичээрэ куорат уулуссатын сырдаппыт, сэтинньи тымныытын сылыппыт, олох кэрэтин өссө төгүл саната биэрбит курдук буолла…