Саха сирин бааһынай (фермер) хаһаайыстыбаларын уонна тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтииптэрин ассоциациятын бэрэсидьиэнинэн ааспыт сыл ахсынньы 6 күнүгэр “Туймаада” АУо генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Александр Артемьев талыллыбыта. Александр Еремеевиһи көрсөн, саха бааһынайдарын кыһалҕаларын, ситиһиилэрин уонна дойду АККОР-ун XXIX сийиэһэ туох быһаарыылары ылыммытын тустарынан сэһэргэстибит.
300-нэн эбилиннибит
АККОР саҥа бэрэсидьиэнэ быйыл кыһын уонунан улууска сылдьан, саҥалыы сөргүтэлээтэ.
— Александр Еремеевич, үлэҕин улуустардааҕы ассоциациялары сөргүтүүттэн саҕалаабытыҥ. Бу күҥҥэ хас улууска баарый? Хас чилиэннэннигит?
— Үлэни саҕалыырбар АККОР чилиэнэ диэн сурукка киирбит 1074 фермер баара, кинилэртэн билиэттээҕэ — 700 киһи этэ, ол эбэтэр дьиҥнээхтии киирэн усунуос төлөөччүтэ. Сыл аҥаарыгар 300-чэ чилиэн эбилиннэ, онон бу ыам ыйын 15-16 күннэригэр Москваҕа ыытыллыбыт АККОР сийиэһигэр үүнүүнү ситиспит (дойду үрдүнэн 2 тыһ. тахса чилиэн эбиллибит) 6 бастыҥ иһигэр ахтылынныбыт. Ассоциациялар 15 улууска сэбиэт тэринэн үлэлии тураллар. Өймөкөөҥҥө, Нерюнгрига, Алдаҥҥа, Уус Маайаҕа ситэри тэринэ иликтэр.
— Усунуос кээмэйэ төһөнүй?
— Усунуос уруккуттан унньуххай соҕустук хомуйулларын билэр буоламмын, бааһынайдарга чэпчэтэн, сыллааҕы усунуоһу 4 тыһ. солкуобайтан 2 тыһыынчаҕа түһэрэргэ этии киллэрбиппин Сэбиэт ылыммыта. 100-кэ диэри үлэһиттээх тэрилтэлэр (кэпэрэтииптэр) 10 тыһ., 100-тэн элбэх үлэһиттээхтэр 25 тыһ. солкуобайы угаллар. Усунуостан 50 бырыһыана улууска хаалар. Аҥаара өрөспүүбүлүкэҕэ кэлэр итиэннэ улахан АККОР-га 150 тыһ. солкуобайы ыытабыт. А.Н.Цыпандина салайааччылаах Амматааҕы ассоциация усунуоһу 100 бырыһыан хомуйан туттарда. Чурапчытааҕы ассоциация (М.М.Саввина) чугаһатта. Атыттар да хомуйуохтара диэн бигэтик эрэнэбин.
Улаханныын кыттыһар — кыайыылаах
АПК үлэһиттэрин идэлээх сойууһун бэрэссэдээтэлэ Б.А.Николаевтыын сөбүлэһии түһэристилэр.
— Кэпэрэтииптэри эмиэ күүскэ кыттыһыннаран эрэҕит…
— Устаап быһыытынан кэпэрэтииптэр киириэхтээхтэр. Улахан тэриллиилэр кыттыстахтарына, кыаҕырабыт буоллаҕа. Билиҥҥи туругунан, өрөспүүбүлүкэ астыыр-үөллүүр потребительскай кэпэрэтииптэрэ “Амма”, “Чурапчы”, “Таатта”, “Мүрү Ас”, “Эрэл”, “Майа”, “Эрэл”, “Сыа Бүлүү”, “Полюс холода”, “СахаАгроПродукт” (Россияҕа II таһымнаах соҕотох кэпэрэтиип), производственнай кэпэрэтииптэртэн “Кириэстээх”, “Мындаҕаайы”, “Илгэ”, “Болугур”, Т.Лукин аатынан, “Победа”, о.д.а. киирдилэр.
— АККОР чилиэнэ буоллахха, туох көрүллэрий?
— Быйыл кыһын СӨ АПК-ын үлэһиттэрин идэлээх сойууһун (бэрэссэдээтэл Б.А.Николаев) кытта “АККОР чилиэнэ Идэлээх сойууска киириэхтээх” диэн сөбүлэһии түһэрсибиппит. Оччоҕуна эрэ фермер сокуонунан көмүскэллээх буолар, санаторийга сынньанар-чэбдигирэр кыахтанар. Урбааны өйүүр фондалыын (З.А.Седалищева) эмиэ сөбүлэһии түһэрсибиппит. Онно олоҕуран, тиэхиньикэ, оборудование атыыласпыт хаһаайыстыбаҕа куонкурус нөҥүө ороскуотун толуйуохтара.
Отчуотунаһы тупсарыахха!
Өймөкөөҥҥө сылгыны иитиини баһылаабыт Николай Винокуров «Тоноор» хаһаайыстыбатыгар.
— Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн хаһаайыстыба тэриммит хас бааһынайдаахпытый?
— Кумааҕыга 4 тыһ. тахса бааһынай хаһаайыстыба баар эрээри, отчуотунас мөлтөх: 2016 с. түмүгүнэн 2900 бааһынай отчуот туттарбыт буоллаҕына, ааспыт сылга өссө аҕыйах – 2411.
— Дьиҥэр, 2012 сылтан саҕалаан грант бэриллэр буолуоҕуттан эдэрдэр син кэлитэлээтилэр буолбатах дуо?
— Оннук. Ааспыт 6 сыл устатыгар “Саҕалааччы фермер” бырагырааманан 618 киһи грант ылбытыттан 487 киһи отчуот туттарбыт, “Бааһынай хаһаайыстыба базатыгар дьиэ кэргэн ферматын сайыннарыы” бырагырааманан 175 фермер көмө үп ылбытыттан отчуоттаабыта – 140 (маҥнай ылбыттар отчуоттаан бүппүттэрин ааҕан туран).
— Быйыл “дьиэ кэргэттэри” грантан мэлиттилэр. Хас да кыаммат “саҥа саҕалааччыны” үрүт-үрдүгэр тэрийиэх оннугар бэйэлэрин көрдөрбүт эдэр фермердэр хаһаайыстыбаларын кэҥэтэр-кыаҕырдар бэлиитикэни тутуһуохха баара…
— Сөпкө этэҕин. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит быйыл кыттыгас үбүн “Саҕалааччы фермер” бырагыраамаҕа укпут. Үп тиийбэтиттэн олуллан, элбэх киһиэхэ көмөлөһөөрү итинник дьаһайбыт буолуохтаахтар.
Сийиэс ыһыы үлэтинээн хоһуласта
АККОР бэрэсидьиэнэ, Госдуума дьокутаата Владимир Плотниковтыын.
— Александр Еремеевич, аҕыйах хонуктааҕыта АККОР сийиэһигэр сылдьан кэллигит. Хайдах ааспытын билиһиннэрэ түспэккин ээ.
— Биһиги өрөспүүбүлүкэбититтэн 14 дэлэгээт уонна 4 ыҥырыылаах буолан кытынныбыт. Дойду регионнарыттан 600 дэлэгээт кыттыахтааҕыттан 467 киһи сырытта. Сийиэс олунньуга буолуохтааҕа көһөрүллэн, ыһыы кэмигэр ыытыллыбыта таайда. АККОР бэрэсидьиэнэ В.Н.Плотниковы сэргэ Госдуума 6 дьокутаата кыттан, улахан мунньахпыт таһымнаахтык ааста. Владимир Николаевич сүрүн дакылаатыгар бааһынай хамсааһына тыа сирин дьиҥнээх тирэҕэ буолбутун тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Ол курдук, 2016 с. ыытыллыбыт Бүтүн Россиятааҕы тыа хаһаайыстыбатын биэрэпиһигэр олоҕуран, фермердэр 10 сыл иһигэр ыһыы иэнин 12 мөл. гектартан 22 мөлүйүөҥҥэ, ынах сүөһү ахсаанын 394 тыһ. төбөттөн 1 мөл. 167 тыһ. тириэрдибиттэрин холобурдаата.
— Сүнньүнэн, ханнык боппуруостар көтөҕүлүннүлэр?
— 5 бырыһыаннаах чэпчэтиилээх кирэдьииттээһиҥҥэ күүскэ этиннилэр, былырыын дойду бааһынайдарын 2 бырыһыаннара эрэ ылбыт. Эргииргэ сылдьар үпкэ кирэдьиит биэриитэ эмиэ мөлтөх. Миэстэтигэр үгүс регионнарга административнай хааччахтааһын баарын ыйдылар. МСП-Корпорация нөҥүө үлэ хайдах барыахтааҕын туһунан санаа атастастылар. Уматык сыаната аһара үрдэтиллибитин хааччахтыырга туруорустулар. Регионнарга баар АПК сүбэлиир-иһитиннэрэр кииннэрин ассоциацияларга сыһыарарга эттилэр. Саха сирин кэпэрэтииптэрэ 2019 сылтан НДС олохтонорун утаран, 335 №-дээх Федеральнай сокуоҥҥа уларытыы киллэрэргэ туруорсууларын сийиэс быһаарыытыгар ылыннылар.
Халаан алдьатыытын туһунан
— Аммаҕа төрөөбүт-үөскээбит уонна уһуннук үлэлээбит-олорбут киһи буоларбынан, быйылгы алдьатыылаах халаан туһунан бэйэм көрүүбүн этиэхпин баҕарабын. Урут кэлэ сылдьыбыт улахан уулартан 1980 сыллааҕы уу таһыма 10 м 84 см, 2008 сыллааҕы 10 м 57 см диэри тахсыбыттара. Быйылгы уу, мин суоттуурбунан, 11,5 миэтэрэҕэ тиийдэ. Алдьатыылаах уу иһэрэ ыам ыйын 5 күнүгэр биллибитэ: Буяга гидропоһугар 6 миэтэрэни аһарбыта. Хабаровскайтан кэлбит быыһыыр сулууспа дьоно ыам ыйын 8-гар дэлби тэптэрэн баран, сарсыныгар мууһу ситэри алдьаппыттара буоллар, эбэбит уутун этэҥҥэ аһарыахтаах этэ. Ити — былырыын Саха сиринээҕи быыһыыр сулууспаны суох оҥорбуттарын содула. Улахан хоромньу таҕыста, бааһыналар ууга бардылар. Сир-уот кууруо ыраах. Ил Дархаммыт Аммаҕа ыытыллыахтаах спартакиаданы эһиилгигэ көһөрөр туһунан сөптөөх быһаарыы ылынна дии саныыбын. Икки аҥыы хайыта тыыттарбакка билигин, дьон олоҕун-дьаһаҕын чөлүгэр түһэриигэ турунуохха наада. Докумуону толорууга болҕомтону ууран, биир да ыал, тэрилтэ дьиэлэрин көтүппэккэ, өрөмүөн үлэтэ үбүлэнэрин ситиһиэх тустаахпыт.
Сыыппара хараҕынан
Саха сирин бааһынайдара ынах сүөһү 29, о. и. ыанньык ынах 30,2, сылгы 42,2, сибиинньэ 18,5 бырыһыанын бас билэллэр. Оттон кэпэрэтииптэргэ ынах сүөһү 17,3, о.и. ыанньыга 19,6, сылгы 24, сибиинньэ 53,6 бырыһыана иитиллэн турар. Фермердэр бурдук 26,3, хортуоппуй 23,3, оҕуруот аһын 29,5, сүөһү аһылыгар аналлаах култуура 30,2 бырыһыанын ыһаллар. Кэпэрэтииптэргэ ыһыы иэнин баһыйар аҥаара (57,4%) тиксэр: бурдук 73,7, оҕуруот аһын 9,9, хортуоппуй 10,3, сүөһү аһылыгын 69,4 бырыһыанын оҥорон таһаараллар.
Василий НИКИФОРОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru