Төрөөбүт тылбыт туруга барыбытын долгутар дуо? Ыраастык сахалыы саҥарарга, оҕолорбутун үөрэтэргэ дьулуһабыт дуо? Төрөөбүт тылы харыстааһын биир хайысхатынан тэрилтэлэр, сирдэр ааттарын сахалыы сөпкө суруйуу буолар.
Киһи, ордук оҕо, көрөн үөрэнэр, онон тугу көрбүтэ өйүгэр хатанан хаалан, тулалыыр эйгэтин туһунан өйдөбүлүгэр кубулуйар. Тулалыыр эйгэтэ киһиэхэ улахан дьайыылаах. Холобур, айар кут, кэрэ эйгэтигэр улааппыт оҕо талаанын сайыннарыа, кэрэни кэрэхсиэ, куһаҕаҥҥа тардыһыа суоҕа. Ол курдук, тулалыыр эйгэтигэр сахалыы иһити-хомуоһу, туттар малы, суругу-бичиги, саҥаны-иҥэни көрө-истэ улааппыт оҕо саха эйгэтигэр чугас буолара чахчы.
Биир холобуру ылан көрүөххэ. Тимир суол Аллараа Бэстээххэ кэлиитигэр, Күөрдэм ыстаансыйатын нууччалыы Кердем диэн суруйаллара. Сахалыы хайдах саҥарылларын билбэт буолан, бастаан нууччалыы хайдах иһиллэринэн тартаран, Кэрдэм диэн суруллубута эмиэ баара. Ол курдук барбыта буоллар, бу аат иһиллэринэн да, сурулларынан да, уларыйдаҕа ол.
Суолга сирдэр, үрэхтэр ааттарын нууччалыы суруктара үгүс алҕастаахтар. Сороҕор, оруо-маһы ортотунан алҕас буолар. Холобур, Мииринэйдиир суолга Күккүрэ үрэх “Кей Курях” диэн суруллан турара. Ааһан иһэр нуучча дьоно маннык ааттаах үрэх дииллэрэ эрэбил, ону ааһан, бэйэбит ыччаппыт да итинник ааттаатаҕына, көҥүлэ.
2017 сыллаахха биир хаартыска “бассаабы” бараабыта. Ол Мииринэй оройуонун Айхал орто оскуолатын тэрилтэ аатын ыйар дуоската этэ. “МУНИЦИПАЛЬНАЙ БУДЖИЭТ ТЭРИЛТЭТИН ОРМО УЕРЭХМЭЭНИН 5 НУЕМЭРДЭЭХ ОСКУОЛАТА” диэн суруктааҕа. Арааһа, ким эрэ, соччо суруксута суох киһи, илиинэн суруйан биэрбитин, билбэккэ оҥорбуттар быһыылааҕа. Айдаан тахсыбытыгар, сөпкө суруйан көннөрөн, уларыппыттар этэ.
Ол эрээри, нуучча оройуонугар эрэ буолбакка, саха дьоно тоҕуоруспут улуустарыгар да кэһиилэр тахсыталыыллар. 2014 сыллаахха Чурапчы улууһун борокуратууратын ирдэбилинэн, “СӨ судаарыстыбаннай тылларын туһунан” сокуону тутуһар туһуттан, 7 уһуйаан тэрилтэ аатын ыйар суруктарыгар нууччалыы эрэ суруллубутун уларыттарбыттара, сахалыы эмиэ суруйтарбыттара.
Дьокуускай куорат килбэйэр киинигэр биир атыы дьиэтигэр уп-улахан буукубаларынан «ТИТ-АРЫ» суруллан турар. Дьэ, бу нууччалыы да, сахалыы да сурук буолбатаҕа өйдөнөр. Иһиллэринэн «титары» диэн тыл сахалыы буолбатах. Төрөөбүт нэһилиэги үйэтитэр сыаллаах бу дьиэ ааттаммыт буоллаҕына, сахалыы сөпкө «Тиит Арыы» диэн суруйар тоҕо кыаллыбатаҕа буолла? Маннык кыаллар дьыалаҕа бэйэбит, дьокутааттарбыт мөлтөөн биэрэбит диэн этии оруннаах курдук…
Тэрилтэлэр сахалыы “сирэйдэрэ”
Өрөспүүбүлүкэбит сирэйэ буолар киин куораппытыгар урукку өттүгэр наар нууччалыы эрэ сурук-бичик, саҥа-иҥэ баһыйар этэ. Кэнники сылларга тус сыаллаах үлэ барбыта көстөр. Бастаан оптуобустарга тохтобуллары сахалыы биллэрэр буолбуттара бэрт сонун, дьикти да курдук этэ. Хаҥалас улууһугар сирдэр ааттарын икки тылынан суруйбуттара, Дьокуускай куорат Устаабын сахалыы тылбаастаабыттара. “Дьокуускай” аэропорт дьиэтин иһэ сахалыы моһуоннаммыта, ыйар суруктар үс тылынан (нууччалыы, сахалыы, английскайдыы) суруллубуттара.
2015 сыллаахха Тыл бэлиитикэтин сэбиэтэ туруорсан, оробуочай хамыыһыйа тэрийэн, “СӨ тылларын туһунан” сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэн, ситэриилээх былаас уорганнарын ааттарын сөпкө тылбаастыыры уонна ыйынньыктарын ыйыыры ситиспиттэрэ. Тылбаастыырга Ил Дархан, бырабыыталыстыба дьаһалтатын тылбааска отдела үлэлэспитэ. Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу норуоттар кыһалҕаларын институтугар, Бэйэни салайыныы департаменыгар, юстиция судаарыстыбаннай кэмитиэтигэр, о.д.а. бигэргэттэрбиттэрэ.
Судаарыстыбаннай былаас уорганнарын, тэрилтэлэрин ааттарын ыйар дуоскаларыгар уонна суолга географическай ааттар, информационнай ыйынньыктар икки судаарыстыбаннай тылынан суруллуохтаахтар диэн ыйбыттара. Ону тэҥэ, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар тоҕуоруһан олорор сирдэригэр олохтоох омук да тылынан суруллуон сөп диэн буолбута.
Аан бастаан бырабыыталыстыба дьиэлэриттэн саҕалаабыттара. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын дьаһалтата» диэн сахалыы уонна нууччалыы суруллубуттара.
Сир аата икки тылынан суруллара ордук.
Уулуссалар, суоллар суруктара
Бу иннинэ, 2013 сыллаахха Дьокуускай куоракка уулуссаҕа ыйанар эрэкэлээмэни уонна суруктары бэрээдэктээбиттэрэ. Информация, эрэкэлээмэ уонна хонтуруол сулууспата тустаах нуорма-быраап аахтатын оҥорбута. Сулууспа 2012 сыллаахха уулуссаҕа ыйанар эрэкэлээмэни, билбордары, о.д.а. аахпыта, барыта 550 устуукаттан 17-тэ, ол эбэтэр 3%-на ыйыырга анал көҥүллээҕэ биллибитэ.
2016 сылтан тэрилтэлэр суруктарын бэрээдэктээһиҥҥэ ылсыбыттара. Ол сыл бэрэбиэркэ түмүгүнэн, 781 сурук быраабылаҕа сөп түбэспэтинэн, 170 тэрилтэ ыстарааптаммыта.
Бэрээдэктээбиттэрэ буолан баран, сокуон быһыытынан, эрэкэлээмэ ис хоһоонугар уонна ханнык тылынан буоларыгар орооһор бырааптара суох.
Тыллары сайыннарыы кэнсиэпсийэтэ
2019 сыл олунньу 21 күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев 383 №-дээх ыйааҕынан бигэргэтэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уонна официальнай тылларын харыстааһын, үөрэтии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтэ ылыллыбыта. СӨ Ил Дарханын, бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын иһинэн тыллары сайыннарыы управлениета тэриллэн, кэнсиэпсийэни олоххо киллэриигэ быһаччы үлэлэһэн барбыта.
Кэнсиэпсийэни үлэлэтии биир сүрүн хайысхатын быһыытынан: “литературнай тыл нуормаларын тэлэбиидэнньэҕэ, араадьыйаҕа, кинигэлэргэ, учуобунньуктарга, эрэкэлээмэҕэ, биллэриилэргэ, географическай ааттары суруйууга киллэриигэ систиэмэлээх миэрэлэр олохтонуохтаахтар” диэн сурулла сылдьар.
Ол түмүгэр, тыл бэлиитикэтин үлэлэтии көдьүүһүн сыаналыырга биир киритиэрий быһыытынан: “СӨ судаарыстыбаннай уонна официальнай тылларынан харахха көстөр информацияны элбэтии (тэрилтэ аатын суруктара, уулуссалар, болуоссаттар, географическай ааттар, эрэкэлээмэ, баннердар, биллэриилэр)” буолар.
Онон сирдэр, үрэхтэр, өрүстэр ааттарын бэрэбиэркэлээн, хос суруйан, уларытар кэм уолдьаспыт. Биллэн турар, ол эбии үбү-харчыны эрэйэр, ол эрээри сөпкө суруйуу биһиги култуурабыт, тылбытыгар, өбүгэлэрбитигэр ытыктабылбыт көстүүтэ буолуохтаах.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: интэриниэттэн.