Саха дьоно-сэргэтэ алаһа дьиэлэрин кэмиттэн кэмигэр аал уоту оттон көрдөһөн, алаадьылаан, оту буруолатан, о.д.а. араас ньыманан ыраастыыр, ыраастатар үгэстээхтэр. Оттон үҥкүү хамсаныыларынан ыраастыылларын туһунан өссө истэ илигим.
Бу туһунан соторутааҕыта Ньурбачааҥҥа оскуола оҕолорун үҥкүүгэ үөрэппит Альбина Саввиноваттан иһиттим.
«Сиртэн тэйэн, куйаарга дайан»
—Үҥкүү – көннөрү хамсаныы-имсэнии эрэ буолбатах. Үҥкүү дууһаны манньытар, сүргэни көтөҕөр алыптаах. Ол иһин, үҥкүүһүт ураты турукка киирэр, ис сүрэҕиттэн иэйэр. Сибэкки тыллан тупсарын кэриэтэ, кини хас хамсаныыта иһиттэн ситэн-тупсан, киэркэйэн, силигилээн тахсар. Итинэн саныыр санаатын, тугу этиэн баҕарарын дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдэр.
Маныаха үҥкүүлээн салгыны хамсатан, куйаары кытары ситимнэһэҕин. Оттон хас хамсаныыҥ барыта тус-туһунан сэһэннээх уонна бэйээҕэр, тулаҕар дьайар күүстээх. Холобур, үҥкүү сорох хамсаныытынан дьиэни-уоту ыраастыахха, үөһээттэн күүс-уох ылыахха сөп, — диэн этэр.
—Дьикти эбит. Ону хайдах билбиккиний?
—Улаханнык соһуйуубуттан саҕаламмыта диэхпин сөп. Үлэлээн-хамсаан сүүрэ-көтө сылдьыбыт быраатым ыалдьан охтубутун истэн, наһаа соһуйбутум. Кинини көрдөрөн балыыһа, эмчит бөҕөтүн кэрийбиппит. Мин кинини массаастыырым.
Оннук сылдьан, аны, бэйэм мөлтөөн-ахсаан барбытым. Этэргэ дылы, хобулугунан сүүрэ сылдьыахтаах сааһым этэ. Түөрт уонум. Ким эрэ «эньиэргийэтин биэрэр», оттон ким эрэ «сылаата киирбит» диирэ. Тугум ыалдьара биллибэккэ, иинэн-хатан, кубарыйан барбытым. Сэниэ суох, аһыыр баҕа да мэлигир этэ.
Биирдэ Ньурбачаан олохтооҕо, билэр чүөчэм «Үҥкүүлээтэххинэ, үчүгэйи, сэниэни, күүһү, үөрүүнү биэрэҕин. Айылҕаттан айдарыылаахтарга сылдьыах этиҥ. Аһыллыаҥ» диэн сүбэлээбитэ. Мин туохха да аралдьыйбат, наадыйбат буолан хаалбыт киһи, ону истэн хайдах эрэ «һык» гына түспүтүм. Оччолорго наар балыыһаҕа эрэ тиийэр бэйэм, биирдэ түгэн көстүбүччэ, куоракка норуот эмчитэ, уйулҕаһыт Юлия Николаева салайар «Сандаар» түмсүүтүгэр кэлбитим. Юлия Юрьевна кэпсэтэн, көрөн-истэн баран «Аҕыс сылынан биллиэ» диэн ыыппыта.
Оттон мин, оттон-мастан тардыһан нэһиилэ сылдьар киһи: «Хата, аҕыс сыл сылдьар эбиппин», — диэн үөрүү бөҕөтүн үөрбүтүм. Ахсыс сылбар оҕолорбун үөрэттэрээри, Ньурбаттан Дьокуускайга көһөн кэлбиппит. Ол кэлэн баран, иккистээн Юлия Юрьевнаны көрсүбүтүм уонна «Сандаарга» чилиэнинэн киирбитим. Итинтэн ыла айлҕаттан ураты айдарылаахтары кытары алтыһан, сүбэ-ама ылан, үөрэнэн-такайыллан барбытым. Оннук сырыттахпына, үҥкүү хамсаныыларынан дьиэни-уоту ыраастыахха сөп эбит диэн санааҕа сыыйа киллэрбиттэрэ. Онно Юлия Юрьевна таайтарыылаах этиитэ суолбун ыйан биэрбитин өйдөөбүтүм. Үҥкүүлээтэхпинэ ураты турукка киирэн, куйаартан иһитиннэрии кэлэр буолбута. Онно Ньурбаҕа үлэлии сылдьан оҕолорго «Салгын кут» үҥкүүнү туруорбутум хамсаныылара тирэх буолбуттара.
«Барыта суолталаах, сэһэннээх»
—Тыл күүһэ диэн баарын билэҕит. Үксүн оҕо сырыттахха, солуута суох саҥарыма, мээнэ тыллаһыма, салгыны хамсатыма диэн буойааччылар дии. Ол тэҥэ, үҥкүү хамсаныылара эмиэ ураты суолталаахтар, сэһэргиир сэһэннээхтэр.
Холобур, сүгүрүйүү, эргийэн ылыы ыраастыыр аналлаахтар. Хас хамсаныыҥ барыта күн эргииринэн буолуохтаах.
Мин итинник ньыманы туһанан дьиэни ыраастыыр буолбутум 5-6 сыл буолла. Ол гынан баран, дьиэтин ыраастатаары ыҥырбыт ыалга кэллиҥ да, үҥкүүлээн киирэн барбаккын буоллаҕа. Өйдөөмүөхтэрин сөп. Онон аан бастаан тиэргэн, дьиэ иччититтэн көрдөһөн көҥүл ылыахтааххын. Хайдах көрсөрүттэн тутулуктаах. Сөбүлээбэтэҕинэ сабыылаах буолар. Ол сороҕор, былыр (урукку өртүгэр) бу миэстэҕэ кимнээх, хайдах ыал олорбуттарыттан тутулуктаныан эмиэ сөп.
Көҥүлү ыллаххына, кэпсэтэн-ипсэтэн баран, оргууй аҕайдык биирдии хамсаныыны толоруохха сөп. Маҥнай, дьиэ түөрт муннугар сүгүрүйэҕин. Турукка киирдэххинэ, хамсаныы бэйэтэ сибээстэнэн тахсар. Оччоҕуна, ис дууһаҕыттан көтөҕүллэҕин, үөрэҕин. Ол эрээри, маннык ньыманан ыраастааһыны, сыанаҕа үҥкүүлээн эрэр курдук буолуо дии саныыллара сыыһа. Бу отой атын. Ыраастаппыт ыаллар бааллар. Этэҥҥэлэр. Мантан да атыннык эмиэ ыраастыыбын.
«Туһата элбэх»
—Киһи сөбүлүүр ырыатыгар тэҥҥэ ыллаһар дии. Үчүгэй үҥкүүгэ эмиэ оннук. Наһаа үөрэҕин уонна киирэн тэҥҥэ үҥкүүлэһэн барыаххын баҕараҕын. Настарыанньаланан, күүһүрэн, сэниэлэнэн хаалаҕын. Үҥкүү киһиэхэ оннук дьайар. Туох баар атаҕыҥ тарбаҕыттан саҕалаан бүүс-бүтүннүү хамсанар буоллаҕыҥ. Бэйэтэ үчүгэй, туһалаах сэрээккэ. Үҥкүү эмиэ ырыа курдук. Киһини уоскутар, санааҕын көтөҕөр, эрчимирэҕин.
«Хомус тыаһа уратылаах»
—Альбина Николаевна, эйиигин хомуһунан эмиэ арчылыыр, ыраастыыр, эмтиир дииллэр ээ.
—Ити эмиэ кэлин, «Сандаарга» кэлэн баран. Ол иннинэ хомустаабат этим. Хайдах оонньуохпунуй дии саныырым. Онтум, үҥкүүлээтэхпинэ, үҥкүүнү толкуйдаан, оҥорон көрдөхпүнэ, кулгаахпар хомус тыаһа иһиллэр буолбута.
Билигин хомуска оонньооммун, ол тыаһынан дьону өбүгэлэрин кытары ситимнээн көрөбүн. Киһи хайдах доруобуйалааҕа, туох санаалааҕа-оноолооҕо, хайдах олохтооҕо барыта хомус дьүрүскэниттэн, тыаһыттан биллэр. Киһи ыһыллыбыт, мөлтөөбүт-ахсаабыт буоллаҕына, хомуска оонньоон, иһиллээн көрөн баран, сымнатабын, ыраастыыбын. Сорохторго тахсан биэрбэккэ эрэйдиир, илиим кытары ыарыыр, адьас күүспүнэн хомустуу сатааччыбын. Аны, ыраастаан бардахпына, тыаһа эмиэ тэҥҥэ уларыйан барар.
Көр, дьикти дии. Киһи майгыта-сигилитэ, түргэнэ, бытаана эмиэ биллэр ээ. Бытаан киһиэхэ хомус тыаһа бытааран хаалбыт курдук буолар. Оттон түргэн-тарҕан киһиэхэ тэтимирэр. Туох эрэ үчүгэй буолуохтаах буоллаҕына, эбэтэр талааннаах дьоҥҥо хомус тыаһа сүрэҕи-быары ортотунан адьас уратытык сыыйан киирэр, дьүрүһүйэр, тыаһа-ууһа уларыйар. Өссө, сороҕор, муусука курдук хос тыас эбии кутуллан киирэр. Ол курдук, хомус тыаһа киһи киһи ахсын тус-туспатык, араастык тыаһыыр.
Түмүк
Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх Альбина Николаевна Саввинова Улан Үдэҕэ култуура институтун хореографияҕа отделениетын үөрэнэн бүтэрбит. Кэргэнин дойдутугар, Ньурбачааҥҥа, оскуола оҕолорун үҥкүүгэ үөрэппит.
Кини дьиэни-уоту ыраастыыр, дьону илбийэн уонна хомуһунан эмтиир, туруктарын бөҕөргөтөр. «Сандаар» түмсүү чилиэнэ. 2016 сыллаахха «Саха сирин экстрасенстара» күрэскэ кыттан үһүс миэстэни ылбыта.
Сардаана Баснаева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар: Альбина Саввинова дьиэтээҕи альбомуттан