Cуруйааччы, мелодист, Нам улууһун «Отуу уота» литературнай түмсүү салайааччыта Александр Дунаев 2003 с. бэчээккэ тахсыбыт «Күн сиригэр уол оҕо төрөөн…» кинигэтин аан тылыгар суруйааччы Василий Тарабукин бэлиэтээһиннэрин билиһиннэрэбит.
edersaas.ru
Айар үлэҕэ дьиҥ ис сүрэхтэн бэринэн туран үлэлээһин элбэх билиини-көрүүнү, илиини араарбакка ылсыһан суруйууну эрэйэр дии саныыбын. Бу түбэлтэҕэ аҥардас дьулуур, кыһамньы кыра. Айар киһиэхэ айылҕаттан дьоҕура улахан оруолу ылара саарбаҕа суох. Дьиҥнээх искусствоҕа сыстарга дьоҕур баарын үрдүнэн, сорохтор атын үлэҕэ үтүрүйтэрэн, тэйдэр-тэйэн, дьоҕурдарын сайыннарбакка хаалаллар. Ити олоххо баар суол.
Оттон Александр Дунаевы искусство, литература араас салааларыгар сыһыаннаах киһинэн ааҕыахха сөп. Ол курдук, литератураҕа хоһоонньутунан, кылгас-кылгас көрдөөх кэпсээннэри суруйарынан ааҕааччыларга биллэр. Хоһоону айарын таһынан гитаратын ыллаҕына, баянынан доҕуһуоллатан ыллаатаҕына, киһини бэйэтигэр тардар, сөбүлэтэр ырыаһыт. Атын ааптардартан сөбүлээбит хоһоонноругар нотаҕа түһэрэн бэйэтэ толордоҕуна, кырдьык даҕаны, айылҕа барахсан киһиэхэ элбэх да дьоҕуру биэрэрин сөҕөн эрэ кэбиһэҕин.
Александр Григорьевич дьоҕура итинэн эрэ бүппэт. Дьиэтигэр-уотугар сылдьан көрдөххүнэ, бэйэтэ мусуой курдук. Ол курдук, айылҕа дьикти мастарыттан, араас мутуктартан чочуйан, ойуулаан-мандардаан оҥорбут оҥоһуктарыттан, айылҕаттан айыллыбыт дьоҕурун искусство биир уустук көрүҥэр анаабытын хайҕыыгын эрэ. Кини акварельтан, маслянай кырааскаттан уруһуйдаабытын, бетонтан, тимиртэн оҥорбут пааматынньыктарын көрөн, мындыр өйдөөх искусствоҕа чугастык турар худуоһунньук, скульптор быһыытынан сыаналыыгын.
Ааптар Александр Григорьевич «Күн сиригэр уол оҕо төрөөн…» диэн кинигэтигэр бэлэмнээбит рукопиһын аахтым. Хомуурунньукка хоһоонноро уонна санааны көтөҕөр, юмордаах кылгас-кылгас кэпсээннэрэ ааҕааччыны сонурҕатыахтарын сөп. Ааптар хоһооннорун ааҕа олороҥҥун туохха дьулуһарын, санаатын уус-уран тылынан киһиэхэ хайдах тиэрдэрин, ону сатаан ыпсаран этэрин билсэҕин. Кини «Муҥура суох үйэҕэ» диэн ырыа буолбут хоһоонугар маннык этэн кэбиһэр:
«Көмүс кынаттаах дорҕоон
Долгуннурар музыка,
Дууһаҕытын уоскутар
Сырдык ыраас ырыанан».
Хомуурунньукка киирбит хоһооннорго төрөөбүт төрүт сиргэ истиҥ тапталы, олоххо дьон-сэргэ сыһыанын, киһи киһиэхэ өйөбүлүн, үтүө санаатын арыйан көрдөрөргө кыһанар. Холобур:
«Хамаҕаттам. Кириэс Кытылым –
Нарын иэйии ырыам кытыла!
Хамаҕаттам, бу Арыы Тиитим
Сырдык ыра санаа кытыла».
(«Ырыа кытыла»).
Хаһан баҕарар төрөөбүт төрүт буортан саҕалаан олоххо тардыһыы, үтүөҕэ-кэрэҕэ дьулуһуу күүһүрэр:
«Күн сиригэр уол оҕо төрөөн
Күөх кырыһы аймыы мөхсөбүн!
Ардыгар чаллах тиити сөрөөн
Суулларыах баҕабын сөҕөбүн».
Билиҥҥи кэм куһаҕан өрүттэрин абаран-сатаран туран хоһоонноругар киллэрэр. Кырдьык даҕаны, бэйэҥ муҥнанан булбут үпкүн-харчыгын, малгын-салгын күдэҥҥэ көтүтүөххүн, көрөн туран түөкүттэргэ түүрэ харбатыаххын сөп. Ону ааптар «умнууга» хаалларбат, туох баарынан малтаччы «Салайдын» диэн хоһоонугар суруйар.
«Кыра да суобас суох буолла!
Өйө суох суолас өлө туолла!
Көрсүө санаалаах арда атта,
Күөрт ыппыт элэгэр барда.
Ыраас иэйиибит мэлийдэ,
Көҥүл тапталбыт баһыйда…
Эдэр ыччаппыт иэдэйдэ,
Арыгы, байабыык алдьатта.
Хара санаалаах киэптээтэ,
Бас-баттах албыннаан тэптэ…
Халанаҥҥын матаҕын,
Кырбанаҥҥын таах сүтэҕин…
Албын санаалаах суолас
Тус үйэтэ уһаабатын!
Кырдьык, ыраас, кэрэ суобас
Кэлэр үйэни салайдын!»
Александр Дунаев анабыл хоһоонноругар үксүгэр биирдии-иккилии күппүлүөтүнэн бэргэн баҕайытык суруйталаан кэбиһэр. Кылгастык анабыл хоһоон айар үгүстэргэ кыаллыбат ээ…
Холобур, саха биллиилээх поэтыгар Тумарчаҕа:
«Убайым Тумарча
Сааһа балачча…
Таһырдьа ычча!
Оннооҕор ычча…».
Кинигэ иккис салаатыгар «Ытыс саҕа кэпсээнннэр, олохпор буолбут түгэннэр» диэҥҥэ тэттик-тэттик кэпсээннэрэ киирбиттэр. Сорох кэпсээннэрэ «Чолбон» сурунаалга, өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар элбэхтик тахсыбыттара. Кэпсээннэрин холбуу тутан көрөр буоллахха, сорохторугар чэпчэки юморы сатаан туттар. Ордук айылҕа ортотугар сылдьан бултаабыт-алтаабыт көрүдьүөстээх түгэннэрин кыбыталаан биэрэр, онон ордук ааҕааччыга тиийимтиэ буоларын ситиһэр.
Ааптар литература ханнык баҕарар жанрыгар ылсан үлэлиирэ хайҕаллаах. Айар үлэҕэ бэйэ суолун-ииһин көрдөөһүн хаһан баҕарар уустук. Ону таба тайанан, Александр Дунаев ааҕааччылар кэрэхсиир айымньыларын өссө да суруйуо диэн эрэл санааны үөскэтэр.
Уол оҕо орто дойдуга төрөөбүт бэлиэтэ, күндү бэлэҕэ айымньылара дьоҥҥо-сэргэҕэ чугастык тиийдэҕинэ, ол аата ааптар ситиһиитэ, үөрүүтэ.
ххх
Александр ДУНАЕВКА анабыл хоһоон
Эн бүгүн төрөөбүт күннээххин
Бу күҥҥэ бэбээрэ ытааҥҥын,
Дьонноргун үөрдүбүт кэмнээххин
Күн сирин саҥардыы көрөҥҥүн.
Ийэккэҥ үүтүттэн эбинэн,
Сырдык күн сылааһын ылынан
Уол оҕо сытыыта буоллаҕыҥ,
Билиини-көрүүнү ыллаҕыҥ.
Өбүгэҥ дьоҕура бэриллэн,
Бэйэҥ да олоххо эриллэн
Элбэҕи бүгүн күн ситистиҥ,
Бар дьоҥҥун даҕаны сөхтөрдүҥ.
Биир киһи аатыгар балысхан
Үлэни оҥорон кэллэҕиҥ,
Буурҕаны утары дьулуһан
Эн дьылҕаҥ ыллыгын тэллэҕиҥ.
Эн поэт, ырыаһыт бастыҥа,
Скультор, ойууһун ааттааҕа
Барытын ааттыаҕы дэлэйэ,
Дьоҕуруҥ даҕаны элбэҕэ.
Иллээх ыал аҕата, эһээтэ,
Дьоллоох ыал тапталлаах кэргэнэ
Бу эбээт дьылҕаҕар табыллыыҥ,
Орто сир олоҕор ананыыҥ.
Отуубут оллоонун оттунан
Күөдьүйэр кыымыттан күүс ылан
Саҥаны, сонуну оҥоруоҥ,
Өссө да үгүһү эн айыаҥ.
Алаһаҥ сылааһын тутаҥҥын
Дьоллоох буол үүнүөхтээх сылларга,
Эдэрдии дэгэйэ сүүрэҥҥин
Дьулуһуоҥ сүүс сааска тиийэргэ!
Алексей ТАТАРИНОВ—УДЬУРҔАЙ. Нам.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru