Сэрии, уот-кураан, өрт уота, аччыктааһын сылларыгар ийэлэр, дьахталлар, кыргыттар, оҕолор, оҕонньоттор, хара үлэни иҥиир харыларынан, эт санныларынан сүгэн-көтөҕөн, олох олорон ааспыттара.
Сарсыарда күн кытара кыыһыаҕыттан киэһээ хараҥарыар диэри ыарахан үлэттэн илиилэрин араарбакка сыраласпыт, чысхааҥҥа тоҥон, уот куйааска буһан, аччыктаан, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан сылдьаннар хорсуннук-хоодуоттук үлэлээбит үгүс үтүөлээх ийэлэрбит, эдьиийдэрбит, аймах-билэ дьоммут барахсаттар биллибэккэ-көстүбэккэ хаалбыттара, хомойуох иһин, элбэх.
ХОРСУН-ХООДУОТ ҮЛЭҺИТ
Мин ийэм бииргэ төрөөбүт улахан эдьиийэ Мария Еремеевна Ньурба улууһун Малдьаҕар нэһилиэгэр Еремей Филиппович уонна Дарья Гавриловна Филипповтар дьиэ кэргэннэригэр 1912 сыллаахха бастакы оҕонон төрөөбүтэ. Мария кэргэнэ Федоров Александр Федорович 2-с Малдьаҕартан төрүттээх, 1912 сыллаах төрүөх. Сэрии иннинэ Ленин аатынан холкуоска үлэлээбит. Кини 1941 сыллаахха маҥнайгы хомуурга сэриигэ барбыта. Ленинградскай уобаласка Киришскэй оройуоҥҥа Андреево диэн ыстаансыйаҕа уоттаах сэриигэ сылдьан бааһыран өлбүтүн туһунан 1942 сыл сайын биллэриитэ кэлбитэ. Онон Мария Еремеевна сэрии кыттыылааҕын огдообото этэ.
Холкуоска ынах ыаһына, бурдугу үүннэрэн ыһыы хомуура, от оттооһуна, байыаннай ыһыылар, кыстыгы булуу, ынах сүөһүнү кыстыкка, ичигэс хотоҥҥо киллэрии, сүтүгэ суох кыстыгы туорааһын, былааны аһара толоруу, фроҥҥа ичигэс таҥаһы бэлэмнээһин хас биирдии үлэһит сиһэ да, моонньо да буолара.
Ол уустук сылларга биһиги эдьиийбит холкуоска биригэдьииринэн үлэлээбит. Кини сиэрпэнэн иккилии аҥаар буут бурдук сирин быһан, баайыытын баайан, тэҥнээҕин булбатаҕа. Ону таһынан, от охсоро, мунньара, кээһэрэ, кыдамаһыт ааттааҕа этэ. Кини биир гааны, гаа сүүрбэ суотайы охсоро. 500 көлөһүн күнүн аахсан хайҕанара. Саас эрдэ дохуотун эт, бурдук, арыы, төбө, туйах, ынах иһэ ылара. Харчынан хамнас суоҕа, баарын иһин байыаннай нолуок диэҥҥэ барара. Аны, ити сылларга атынан Өлүөхүмэнэн, Алдан куоратынан көмүсчүттэргэ анаан ас-үөл илдьэн бэдэрээт көтөхсөрө, төннөллөрүгэр ыһыы бурдугун биир акка 12 куулу тиэйэн аҕалар эбиттэр. Биирдэ оннук айаннарыгар ат охтон, аргыс киһитэ Павел Петров атаҕын акка баттатан, эдьиийбит Мария Еремеевна 12 аты айанын, сирин аҥаарын кэриҥин соҕотоҕун көрөн-истэн, аһатан-сиэтэн, аттара олус илистибэккэ айаннаан дойдуларыгар кэлбиттэр. Павел Петров 50 сааһын ааһан иһэн, ыалдьан олохтон туораабыт. Ити курдук биһиги эдьиийбит бэйэтин үөлээннээхтэрин кытта тыыл, үлэ фронугар, туох баар күүһүн харыстаабакка улуу Кыайыыны уһансыбыта.
Кини Умсан пиэрмэтигэр олус кыра, мөлтөх 50-ча борооскуну кыһамньылаахтык көрөн, барыларын кыстыгы этэҥҥэ туораппыта. Ону таһынан оскуолаҕа саһаан охсооччу, тиэйээччи эмиэ кини буолара. Бурдук косилкатынан бурдугу быстарара, оту оҕустарара, кыра оҕолору кытта малатыылкаҕа бурдук сыстарара, миэлиҥсэҕэ бурдук таттарара. Кэлин сопхуоска оччотооҕу сэбиэскэй кэминэн 45 солкуобай биэнсийэлэммитэ. Эдьиийбит барахсан онтуттан наһаа да үөрэрэ. Икки оҕо тэрилтэтигэр хас күн аайы оҕуһунан буочукаҕа уу баһара. Кини ханнык да бэйэлээх ыарахан үлэттэн иҥнибэт-толлубат буолара, кыайа-хото тутара. Мария Еремеевна олох өлүөн чугаһыгар диэри холкуос, сопхуос үлэтиттэн илиитин араарбатаҕа.
Үлэһит киһи сырата-сылбата сыаналанан “Үлэҕэ килбиэнин иһин” мэтээлинэн, 1975 сыллаахха Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ Кыайыы 30 сылын үбүлүөйдээх мэтээлинэн үлэ фронун кыттыылааҕын быһыытынан наҕараадаламмыта. Эдьиийбит барахсан тэлэбиисэри көрүөн наһаа баҕарара да, ол баҕата кыайан туолбатаҕа. Манна даҕатан эттэххэ, кини туруоруммут сыалын-соругун ситиһэн тэйэр үгэстээҕэ. Ол курдук,
былыр аас-туор олохтон кыайан үөрэммэтэҕин ситиһэн, бэйэтин баҕатынан үөрэнэн ааҕар буолбута. Иллэҥсийэ түстэр эрэ, сахалыы кинигэни наһаа сөбүлээн ааҕара. “Кинигэ диэн баар эбит, киһихэ наһаа элбэҕи кэпсиир, билиини-көрүүнү биэрэр бараммат баай”, — диэн үөрэн мичээрдии турара бу бааргы дылы.
КИНИЛЭР КЫАЙЫЫНЫ УҺАНСЫБЫТТАРА
Эдьиийбинээн Татьяна Еремеевналыын бииргэ төрөөбүттэрин тулаайах хаалбыт оҕолорун, биһигини, бэйэлэрин оҕолорун курдук сылаастык-сымнаҕастык көрөн-харайан, иитэн атахпытыгар туруорбуттара.
Татьяна Еремеевна эмиэ тыылга, үлэ фронугар Кыайыыны уһансыбыта. Маалыкай оскуолатыгар баһаатайынан, Малдьаҕарга тыа оскуолатыгар иитээччинэн, дьааһыла бастакы сэбиэдиссэйинэн, олохтоох сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Нэһилиэк сэбиэтигэр дьокутаатынан талыллан, нэһилиэк агитаторынан үлэлээн төрөөбүт дойдутун, улууһун социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар дьоһун кылаатын киллэрсибитэ. Кэлин сельсовет буҕаалтырынан үлэлии сылдьан биэнсийэҕэ тахсыбыта. Өр сыллаах килбиэннээх үлэтин иһин үлэ уонна тыыл бэтэрээнэ буолбута, Саха АССР, Ньурба оройуонун Бочуотунай грамоталарынан, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы үбүлүөйдээх мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.
Эдьиийдэрбит Мария Еремеевна 1978 сыллаахха, Татьяна Еремеевна 2000 сыллаахха ыалдьан орто дойду олоҕуттан туораабыттара.
Эдьиийдэрбит барахсаттар дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө, сэмэй майгылара, туохха барытыгар эппиэтинэстээх сыһыаннара, кыһамньылара биһиэхэ барыбытыгар өрүү үтүө холобур буолар. Кинилэр сырдык мөссүөннэрин биһиги махталлаахтык ахтабыт, саныыбыт.
Клавдия ФИЛИППОВА,
педагогическай үлэ бэтэрээнэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна.
Дьокуускай