Көмүстээх Алдан забойщига

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Быйыл, Саха Өрөспүүбүлүкэтин 100 сылын бэлиэтиир сылга, кыһын соһуччу Алдан мусуойуттан ыйытык тутаммын, төрөөбүт улууһум Чурапчы «Социализм суола» хаһыатын 1932 сыллаахтан ааҕан, билсэн баран, төрөппүт аҕам Илларионов Никита Афанасьевич улаханнык биллибэккэ хаалбыт олоҕун кэрчик кэмин суруйарга сананным.

1980 сыллаахха аҕам өлбүтүгэр учуутал быраата Илларионов Д.А. кылгас иһитиннэрии оҥорбут суруга харалла сылдьарыттан көннөрбөккө киллэрэбин:
– Илларионов Н.А. 1905 с. элбэх оҕолоох дьадаҥы ыалга төрөөбүтэ.
Аҕата сааҕа дэҥнэнэн илиитэ суох буолбута, онон элбэх оҕолоох ыалга аҕатын оннугар дьиэ үлэтин ыараханын, уустугун билэн улааппыта. Кини кыра бырааттарын үлэҕэ үөрэтэн,салайан ииппитэ.
1930 с. “Быакана бөлөҕө” СХҮТ тэрийсибитэ уонна онно солбу­йар бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ.
1930 с. саҥа аһыллыбыт Алдан кыһыл көмүһүн бириис­кэтигэр үлэлии барбыта. Онно бастаан шахтаҕа старателинэн, кэлин забойщигынан өрө таһаа­рыллан үлэлээбитэ. Үчүгэй үлэтин иһин бириискэ управление­тын бочуотунай грамотатынан, сыаналаах бэлэхтэринэн хас да төгүл бириэмийэлэммитэ.
1931 с. дойдутугар кэлбитэ, ол кэлэн холкуоска көхтөөхтүк үлэлээбитэ. Уонча сыл устата бас­таан Алдаҥҥа, кэлин саҥа аһыллыбыт Ааллаах Үүн бириискэлэригэр көлөнөн таһаҕас таһыытыгар сыл аайы тохтообокко үлэлээбитэ. Онно Ааллаах Үүн эрэйдээх-буруйдаах суолун саҥалыы аһыыга сылдьыбыта…
Бу ахтыыны саһарбыт хаһыат илиистэрэ чуолкайдаан, ситэрэн биэрдилэр.
Ол курдук, аан бастаан 1932 с. муус устар 5 күнүнээҕи нүөмэр­гэ “Партия уобаластааҕы конференцията быйыл Аллаҥҥа 2000 саханы биэрэргэ таһаарбыт ыйаа­ҕын улахан хаһаайыстыбаннай-политическай суолтатын өйдөөн туран, Чурапчыттан 230 киһини ыытарга хомуур былаанын болдьоҕор толорон биэрэргэ бойобуой­дук охсуһуоҕуҥ диэн ыстатыйатыгар кулун тутар 23 күнүгэр 34 отхуодунньугу кытта дуогабар оҥоһулунна, онтон колхозтааҕа – 31, бытархай ыала – 3, дьахтара – 3” диэн суруллар.
Бу 31 киһи иһигэр “Быакана бөлөҕө” СХҮТ-тэн 2 киһи бараары сылдьарын туһунан эмиэ хаһыакка баар.

“Кыһыл ыллык” кинигэҕэ

Оччотооҕу ыччаттар хо­­һоон гынан суруйбуттарын “Кыһыл ыллык” кинигэттэн булан олус астынным.

Отхуодунньук ырыата

Аммалыырым ыччата
Артыалыттан арахсан
Аҕыс үөстээх
Аллан өрүскэ
Аҕыйах ынахтаах
Аҕаттан айыллан
Аһыырга, таҥнарга
Алыстык баҕаран
Айаннаата диэхтээмэҥ,
Аллаҥҥа бараммын
Алта чаас үлэҕэ
Аалай кыһыл көмүһү
Алын сиртэн таһааран
Арабуочай Сойууспар
Араас күүстээх массыына
Аармыйатын тэрийсэ
Атын омук сириттэн
Атыылаһан ыллара
Айаннаатым, атастаар!

30-тан тахса киһи хомуллан, бэс ыйыгар бастаан Уус Тааттаҕа тиийэн, куораттан, Бүлүүттэн, Сунтаартан, Өлүөхүмэттэн, Мэҥэ Хаҥаластан барыта 150-чэ киһи борохуотунан Алдан өрүһү өксөйбүттэр. Уу намыһаҕынан сибээстээн Учурга тиийбиттэр, сайын устата араас үлэлэргэ үлэлээбиттэр, онтон борохуот иккистээн балаҕан ыйыгар кэлэн Учуртан 90 км өрө таһааран баран, эмиэ төннүбүт. Салгыы сатыы, Учуртан улахан оҥочо атыылаһан, таһаҕастарын онно ууран, 4 биригээдэ буолан үллэстэн, кумах-таас биэрэгинэн оҥочолорун соһон алтынньы ыйга Укулааҥҥа тиийбиттэрин алданнар үөрүүнэн көрсөн, саҥалыы таҥыннаран, Орто Серебровскай бириискэҕэ ыыппыттар.
Дьэ манна, үөрэҕэ суох эрээри мындыр өйдөөх, тугу барытын сатабылынан кыайар, дьоҥҥо кэрэхсэтэр эйэҕэс-сайаҕас, үөрэ-көтө сылдьар сылбырҕа, түргэн туттуулаах, дэгиттэр дьоҕурдаах да буолан, аҕам ол элбэх дьонтон өйдөбүлгэ хаалан, бу Тоскин Т.Г. көмүс бырамыысыланнаһын 60 сылын бэлиэтиир ахтыытыгар 10 киһи иһигэр киирсэн, быйыл аата күөрэйэн таҕыстаҕа дии!
Илларионов Н.А. үлэлээбит Орочоон шахталара 23 м дириҥнээх, коптилканан сырдатыллар эбиттэр. Шахтердар үлэлэрэ ыарахан этэ – туттар тэриллэрэ “святая троица” дэнэр тачка, кайло, лаппаакы. Забойщиктар 6-лыы чаас 4 симиэнэнэн үлэлииллэрэ уонна симиэнэ иһигэр биригээдэнэн хайдыһан куоталаһаллара.
Өскөтүн урукку өттүгэр көмүһү аһаҕас хостооһун баһы­йар эбит буоллаҕына, 1932 сылтан шахтанан хостооһун инники күөҥҥэ тахсыбыт эбит. Онно забойщик Никита Илларионов үлэтин кылаата эмиэ баар буол­лаҕа, дэлэҕэ даҕаны, нуучча үлэһит уолаттара сөҕөн-махтайан, “Старик” диэн ытыктаан ааттыахтара дуо. Ону мин аҕам барахсан сүрдээҕин кыбыстан: “25 сааспар миигин “оҕонньор” диэбиттэрэ ээ”, – диирэ буоллаҕа.
Саха сиригэр көмүс бырамыысыланнаһын сайдыытын үөрэппит М.М.Хатылаев суруйбутунан, 1933 сыл тохсунньу 15 күнүнээҕи учуотунан “ Якутзолото” тириэскэ 750 саха үлэлээбит, онтон хайаҕа үлэлиир оробуочайа – 217 киһи (55 забойщик, 116 откатчик, 2 симиэнэ, 8 учаастак маастардара уо.д.а.) диир.

Алдаҥҥа таһаҕас таспыта

Аны баартыйа, көмүстээх Алдан оробуочайдарын ыҥырыыларынан, Алдаҥҥа көлөнөн таһаҕас таһыытыгар сылдьыытыгар тохтоотоххо, оруобуна 1932 сыллаахха саҥа аһыллыбыт Саха сирин соҕуруулуу-илин өттүгэр үрдүк хайалардаах Дьугдьуурга Ааллаах Үүн бириискэлэригэр таһаҕас таһыыта олус ыарахан, кутталлаах этэ. Дьокуускайтан Ааллаах Үүн 650 км ыраах сытара. Алдантан Ааллаах Үүҥҥэ туох да суола суох сиргэ маһы солоон, саҥа суол оҥоруу, түргэн сүүрүктээх Юдома, Аллаах Үүн хайа өрүстэрин, үрэхтэри туорааһыны хас да таһаҕастаах сыарҕа­лаах аттары сатаан көрөр сатабыл­лаах, кыайыгас эрэ дьон тулуйан сылдьаллара.
Дьэ ити курдук, Аҕа дойду 1941-1945 сс. сэриитин иннинээҕи Илларионов Н.А. олоҕун кэрчигэ кинини, Чурапчы көһөрүүтүн биир төһүү үлэһитин, дьонун-сэргэтин ол ыар дьылларга өлөр өлүүттэн өрүһүнэллэригэр анаан буһарбыта-хатарбыта, бэлэмнээбитэ. Аны икки сылынан 100 сылын бэлиэтиир Саха сиригэр көмүс бырамыысыланнаһа сайдыытыгар саха үлэһиттэрэ кыттыыларын биир холобура буолар.
Түгэнинэн туһанан, Алдан­нааҕы кыраайы үөрэтэр мусуой дьаныардаах үлэһиттэригэр үйэлэри уҥуордаан үлэһит дьон ааттарын үйэтитэр ахсаабат үлэлэрин иһин махтанабын!

Ирина Никитична Антонова, биэнсийэлээх, Нам

Хаартыска http://archivesakha.ru/?page_id=5942

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0